АБАХА

үйлэ ү. 1) ямар нэгэ юумэтэй болохо, гартаа бариха, ѳѳрын болгохо, эзэлхэ, эзэмдэхэ (брать, получать): Тиигээд шулуу абаад, сѳѳрэм тээшэ шэдэнэ (Ч. Цыдендамбаев); Ёндон минии тэмдэгые абажа, яаран уншаад, шарайнь гэнтэ барагад гэн харлаад, уруугаа хаража, дуугай зогсобо (Ц. Дон); Абахадаа үнэгэнэй һүүлээр эльбэхэ, үгэбэл, үхэрэй хэлээр долёохо (Оньһ. ү.); мэдээ абаха юумэ дуулаха, мэдээсэлтэй болохо (получить сведения): Удаань үнишье болоогүй байтар, баатарай үхэлѳѳр унаһан тухайнь мэдээ абаа һэмди даа… (Д. Эрдынеев); урьһаар абаха хожом бусаахаар юумэтэй болохо (взять взаймы): Урьһаар абаһанаа түлэхэеэ бү хойшолуула (Э.-Х. Галшиев); бусаажа абаха тэхэрюулхэ, һѳѳргэнь абаха (вернуть): Үгытэй ядуу зон шэнэ хууляар шиидхүүлжэ, баяд ноёдто алдаһан абхуулһан юумэеэ бусаажа абаа гү? (Х. Намсараев); тодожо абаха угтан абаха, хүлеэн абаха, тэрэ доронь хэхэ (подхватить): Алексей Доржын үгэһэн монетэ дээшэнь шэдээд, доошоо унахадань, тодожо абана (Ч. Цыдендамбаев); тушаажа абаха бэе дээрээ дааха (принимать на себя): Тиимэ һэдэлгэ гаргаа һаатнай, хэнэйшье малые хуулита ёһоор гүрэндэ тушаажа абахабди (Ц.-Ж. Жимбиев); дайлан абаха дайшалан эзэмдэхэ, эзэлхэ (завоевать): Дайсанай түрүү линиие дабажа гараад, дайлан абаад, тогтон торонгүй, саашаа дабшанабди (Б. Мунгонов); даажа абаха ѳѳрынгѳѳ харюусалгын болгохо (брать под свою ответственность): Гансал энэ тан шэнгеэр бододог хүнүүд томо ехэ тушаал даажа абаа һаа юун болохо гээшэб? (Ц. Шагжин); түл абаха мал түрүүлхэ (получить приплод): Тиихэдэнь хонишод ехэ нооһо хайшалжа, олон түл абаха (Б. Мунгонов); зүбшѳѳл абаха ямар нэгэ хэрэг үйлэ бүтээхэ эрхэтэй болохо, зүбшѳѳлдэ хүртэхэ, зүбшѳѳлгэхэ (получить разрешение): Таһархайнгаа фермые шэнэ байра байдалда оруулан, арбаад хоногһоо зѳѳхэ зүбшѳѳл абаба (Ц.-Ж. Жимбиев); жэшээ абаха дууряаха, адли болохые оролдохо (подражать): Мүнѳѳ һаалишад Намсалмааһаа жэшээ абажа, һүүлэй хахад һара соо һү һаалгаяа элитэ дээшэлүүлээ (Ц. Шагжин); жэшээ абахада жэшээлхэдэ (например): …жэшээ абахада, нэгэшье га газар уһалжа таряа хэдэггүй… (Х. Намсараев); һамга абаха гэрлэхэ, айл болохо (жениться): Үгытэй хүн аад, баян айлай басага һамга абаха ушар манай буряадта үгы юм аабза (Б. Санжин, Б. Дандарон); мори абаха айлшадые угтажа, морииень сэргэдэ уяха (принять коня у гостя): Ямар хэрэгээр тэдэнэй ерэһые тухайлжа мэдэбэшье, морииень абаха гэжэ гүйн ошобо (Ж. Балданжабон); нохой абаха хусажа, борожо байһан нохой хорихо (убирать собак): Нохойгоо абыт! – гэжэ Бата шанга гэгшээр ооглоно (Д. Эрдынеев); хараада абаха анхаралда абаха, һанаандаа хэхэ (иметь в виду): Тиимэһээ эндэ хэлэгдэһэн ажаглалтануудые хараада абаха аабза гэжэ һанагдана (Н. Дамдинов); урагша абаха хэрэгсээхэ, ѳѳдэдэ тоолохо, тоомжолхо (принимать во внимание, уважать): …хэн минии үгэ урагша абаха һэм (Х. Намсараев); мэдэлдээ абаха мэдэлдээ оруулха, дүрэдѳѳ абаха (подчинить, покорить): Минии һанаа нугалха, намайе гартаа абаха, мэдэлдээ оруулха гээ юм байна (Д. Эрдынеев); хинамжада абаха а) тушааха, хааха (арестовывать): …Чита городһоо зугадажа гараһан туладатнай хинамжада абабаб (Х. Намсараев); б) ханаха, хиналтада абаха (брать под контроль); үһѳѳгѳѳ (гү, али харюугаа) абаха хоро хүргэһэнэйнь түлѳѳ харюугаа абаха (мстить): Тэдэ алууршадые хүсэхэ, үһѳѳгѳѳ абаха нэгэл мэдэрэл толгойдонь хүлгэһѳѳр (В. Гармаев); Теэд хэнһээ, хайшан гээд, юунэй түлѳѳ харюугаа абахаяа ѳѳрѳѳшье мэдэнэгүй (Ц. Дон); хубаажа абаха хубаарилха, хүн бүхэндэ хүртѳѳхэ (разделить между собой): Үшѳѳ арбан хоёр хайрсаг һомо хэрэгсэл хубаажа абаабди (Б. Шойдоков); хэмжээ абаха үйлэ хэрэгтэ харюу болгон ямар нэгэ юумэ хэхэ, харюусаха (принимать меры): Али нэгэн хэмжээ абаха зон байгаа юм бэшэ гүбди? (С. Цырендоржиев); һанаһанаа абаха хүсэһэнѳѳ бэелүүлхэ, һанаһандаа хүрэхэ (осуществить задуманное): Энэ үедэ Бадма абгай һанаһанаа абабаб, тариһанаа хазабаб гэжэ нал нашан, налгай зулгы болоно (Х. Намсараев); хүсэ абаха тамир орохо (обретать силу): Ажабайдалай амисхаал сооһоо / Асари хүсэ абажа ерэхэб (Д. Улзытуев); амяа абаха а) амилха, амилжа эхилхэ (отдышаться): Амяа абаһуулби… – гэжэ Толя арай шамай үгэлѳѳд, шулуун дээрэ һалд һуушаба (Б. Мунгонов); б) хэжэ байһан ажалдаа багахан забһар хэхэ (сделать передышку): Эдэ бүгэдынгѳѳ хойно гаража амжаад, һанаагаа амараад, амяа абаад, эрьежэ харан гэһээнь, үдэшын боро хараан болошоод байба (Б. Мунгонов); амияа абажа ядаха хүндѳѳр амилха (задыхаться): Гэдэһээ хам тэбэринхэй, дүтын нарһанда түшэлдѳѳд, амяа абажа ядан байба (М. Осодоев); амяа абангүй тухагүй, сүлѳѳгүй (без отдыха): Зон хүмнай амяа абангүй гүйлдэжэ харайлдажа, бүтээжэл байна (Х. Намсараев); мэдэжэ абаха мэдэдэг болохо, хадууха (узнавать): Хэрбээ ушар, шалтагааниинь мэдэжэ абаа һаа, туһалжашье болохо байгаа (К. Цыденов); унтаад абаха зали абаха, ойро зуура унтаха (вздремнуть): Нойройнгоо диилэхэдэ, хана түшѳѳд, ябууд унтаад абаха юм (Б. Шойдоков); бэшэжэ абаха тэмдэглэн бэшэхэ, буулгаха (записать): Блокнодтоо бэшэжэ абаха юумэ олоогүйдѳѳ дураа гутанги һууна (С. Цырендоржиев); ◊ бэеэ абажа ябаха бэеэ дааха, али нэгэ янзаар бэеэ харуулха, зүбѳѳр ябаха, гурим соо ябаха (отвечать за себя, вести себя каким-л. образом): Теэд бэеэ абажа ябажа шадахаяа болёод, хүнэй гарта ороод ябахада, юуншье һайн байхаб даа (Ц.-Ж. Жимбиев); Мүнѳѳшье энэ үнэн зүрхэнэй хѳѳрэлдѳѳн дээрэ тиимэл һайхан һанаатай, сэбэрээр бэеэ абажа ябахын тухайда хэлсэжэ байна гээшэбди (З. Гомбожабай); бэеэ абаха түбһэн юумэдэ орохогүй, намһаа саагуур, наранһаа наагуур гэжэ бодохо (не вмешиваться, занимать позицию «моя хата с краю»): Хэншье туһалаагүй, булта бэеэ абаад байгаа (Д. Эрдынеев); гартаа абаха мэдэлдээ оруулха, эрхэ мэдэлдээ оруулжа эзэмдэхэ, үгэдѳѳ оруулха (сделать зависимым, уговорить, взять в свои руки, подчинить): Энэ һуугшые гартаа абажа шадахагүйш гэжэ намда хэлэнэ гүш? (Ч. Цыдендамбаев); Мүнѳѳ хирэнь минии үетэн засаг гартаа абажа, бүхы юумэнэй түлѳѳ харюусалгатай болохо ёһотой байгаа бэшэ гү? (Ц. Цырендоржиев); бэеэ гартаа абаха бэеэ бариха, тэсэжэ гараха (взять себя в руки): Теэд үбшэн баабай тухайгаа һанамсаараа, гансата бэеэ гартаа абажа, түргэхэн хүл дээрээ бодобо (Ц. Шагжин); унаһан малгайгаа абангүй сүлѳѳ забгүй, байн тогтонгүй – ажаллаха тухай (не покладая рук): Ажал хэрэгтээ унаһан малгайгаа абангүй оролдохо болонобди (Ц. Шагжин); абаха танаггүй яахынш аргагүй, айхабтар муухай, хүндэ хэрэггүй (никуда не годный, никудышный): …абаха танаггүй архиншан боложо һалагша аа гү? (Б. Мунгонов); аба гэхэдэ альгаа тодохо, үгэ гэхэдэ үтэр саашалха (Оньһ. ү.) юумэ абаха дуратай, үгэхэ дурагүй байха (как предлагают взять, ладонь подставляет, как предлагают дать, тут же удаляется): Таанадай үүлтэртнай иимэл ха даа: аба гэхэдэ альгаа тодохо, үгэ гэхэдэ үтэр саашалха, – гээд, Бүүбэй… үлэшэнэ (Ж. Балданжабон); 2) мүнгэ үгэжэ, (бараа г.м.) юумэ ѳѳрын болгохо (покупать): Эдэнэй дураар байгаа hаа, магазинай бүхы нааданхай абагты гэхэ (Г.-Д. Дамбаев); 3) гаргаха, һугалха, мулталха (вынимать): Буда хахад шэлэйнгээ таглаадаһа абажа, стол дээрэ байһан самсаалтай шэл стаканууд соо аягална (Ц. Шагжин); 4) олзолхо (добывать): Байгалай эрьеһээ малтажа абаһан эрдэни номин шулуу наймаатай Шобдогынь баян айл бэдэрнэ (Д. Батожабай); 5) тайлаха, мулталха (снимать): Холхойн унажа ерэгшэ мориной эмээл абаад, хорёогой газаа гаргажа шүдэрлэбэ (Д. Эрдынеев); малгайгаа абаха малгайгаа тайлаха (снимать шапку): Тиигээд моринһоо буужа, малгайгаа абаад, доро дохибо (А. Ангархаев); 6) хуулаха, хайшалха, хиргаха, тайраха (снимать, стричь): Мария Антоновна бишыхан Коля ашынгаа үһэ абажа байба (Ч. Цыдендамбаев); үһэ абаха хүнэй толгойн үһэ богонидхон тайраха, хайшалха (стричь волосы): Мария Антоновна бишыхан Коля ашынгаа үһэ абажа байба (Ч. Цыдендамбаев); нооһо абаха нооһо хиргаха (стричь шерсть): Даашынгаа хонидые хоролтогүй ондо оруулаад, нооһо абаха уялгаяа дүүргэһэн байхадань, эжыдээ омогорхобо… (Д. Эрдынеев); 7) ямар нэгэн мэдэрхэ эрхэтэнээрээ үнэр, амта, абяа обёорхо, мэдэрхэ (чувствовать запах, вкус, слышать звук): Дарма халта һэжэглэбэшье, нохойнгоо хусаагүйдэ холоһоо юунэйшьеб үнэр абаа гэжэ һанаад, урагшаа хэдэ алхаба (Д.-Д. Дугаров); абяа абаха дуулаха, соносохо (заслышать, услышать): Дэлгэрэй абяа абаһан нохойнууд эндэ тэндэ хусалдаад, уданшьегүй абяагүйнүүд болошоно (В. Гармаев); шуһа-най үнэр абаха а) шуһанай үнэр мэдэрхэ (почуять запах крови): Тэдэнь шуһанай үнэр абажа, уланхадаһандал… (Б. Мунгонов); б) шунахайрха (проявлять кровожадность); эдеэнэй үнэр абаха эдихэ юумэнэй үнэр мэдэрхэ (учуять запах еды): …Морхоон …эдеэнэй үнэр абаа һаа, айлһаа гаража ошохонь үзэгдѳѳгүй юм (Х. Намсараев); һалхи абаха а) хүйтэндэ дааража үбдэхэ (простудиться): – Газаа бү гарыт, һалхи абахатнайл! (Б. Мунгонов); б) үнэр мэдэрхэ (учуять какой-л. запах): Шулуунда хорёод алхам дүтэлэн, ябатараа, баабгай гэнтэ бодон гахайн һалхи абажа, гансата зогсошобо (Б. Мунгонов); 8) абарха, аршалха, хамгаалха (спасать, выручать): Хэнтэг үбгэн Аламжада дайрагдан унаад, гэшхэжэ алахань лэ! Абыт! (Д. Батожабай); 9) нээхэ, онгойлгохо (открывать); үүдэ абаха үүдэ нээхэ (открывать): Бататанай тээлнигэй үүдэ абажа, морёо хорёо соонь оруулхадань, далай арын хуһамаг сооһоо адууһанай үүрһэхэ дуулдаба (Д. Эрдынеев).