ЖЭЛ

юум. н. 1) зүүн зүгэй болон Европын литын тоололоор Газарай Нарые нэгэ эрьехэ сагай хугасаа, Европын литэдэ 12 һара гэхэ гү, али 365 (366) хоног (астрономический год и год животного цикла): Жэл соо аадар бороодо сохюулжа, саһан шуурганда дайрагдажа, хуудам талын һалхинда үлеэлгэжэ, халуун наранда шарагдажа, танигдаагүй газараар ябаһанайнгаа һүүлээр түрэл нютагайнгаа танил харгыгаар ябахада ямар аятайб! (Б. Санжин, Б. Дандарон); арбан хоёр жэл зүүн зүгэй гэхэ гү, али монгол литын тоололоор арбан хоёр бодото ба шэдитэ амитадай нэрээр нэрлэгдэһэн жэлнүүд, арбан хоёр жэлэй циклэй нэрэнүүд: хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морин, хонин, бишэн, тахяа, нохой, гахай; таба дахин (махабадай тоогоор) дабтагдахадаа, жаран гэхэ гү, али нэгэ рабжуун болодог; монгол арбан хоёр жэл хитадайхидал адли хулгана жэлһээ эхилдэг, харин түбэдэйхи тахяа жэлһээ эхилдэг юм (восточный или монгольский двенадцатилетний цикл): Сагаагшан гахай жэлэй үбэлэй дунда һарын юһэн шэнын үдэр бэлэй (С. Норжимаев); Агар зандан арбан хоёр һалаатай, арбан хоёр һалаадань гушан борбоосгой (таабари, жэл); жэл хахад (гү, али утархай) арбан найман һара (полтора года): Дамчеев жэл хахад соо городто байха зуураа, иимэрхүү гэдэһэн-дарамта байдал хаража, олиггүй ехээр ойгоо гутажа эхилһэн янзатай (Б. Мунгонов); жэл ерэхэ бүри (гү, али тудам) жэлһээ жэлдэ (с каждым годом): Тэрээнһээ хойшо жэл ерэхэ бүри таряанай поли үргэдхэгдѳѳ, шэнэ газар хахалба гээшэбди гээд, заха хизааргүй дайдые урбуулагша һэн (Ц.-Ж. Жимбиев); жэл жэлээрээ орогшо жэл бүхэн нүгѳѳдэһѳѳн ондоо байдаг (год на год не приходится, год году рознь): Жэл жэлээрээ адли байдаггүй, хойто жэл бороо хура орожошье болохо юм бэзэ; нёдондо жэл энэ жэлэй урдахи жэл, үнгэрһэн жэл (прошлый год): Үшѳѳл эртүүр, нёдондо жэл энээн тухай хэлсэхэ ёһотой байгаа (Ц. Шагжин); урзанда жэл үнгэрһэн жэлэй урдахи жэл (позапрошлый год): Урзанда жэл сэрэгэй албанда татагдан, Дунда Азиин элһэн губи газарта хилын харуулда зогсоо (Ц.-Ж. Жимбиев); түүхэтэ жэл түүхэдэ ямар нэгэн удха шанартай ушараараа ороһон жэл, 1945 он – Агуу Илалтын жэл (памятный год); тарган жэл элбэг, уһа бороотой, наратай, ургаса һайтай жэл (хороший, сытный год): Нютагай зон тэдэниие харахадаа: Галуун доогуур ниидэн арилна, тарган жэл орохонь ха», гэжэ баяртайгаар хѳѳрэлдэнэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); шэнэ жэл Европын литын ёһоор январиин (нэгдэхи һарын) нэгэндэ, монгол (зүүн зүгэй) литээр хабарай эхин һарын түрүүшын үдэр ородог жэл, он (новый год): Тэрэ үедэнь хитадай шэнэ жэл, сагаалган, дайралдажа, Бээжэн хото һайндэрэйхеэр шэмэгдэнхэй байгаа (Б. Санжин, Б. Дандарон); жэлээ оруулха будд. зурхайн ёһоор, хүн бүхэнэй арбан хоёр жэл болоод лэ, жэлээ оруулха ёһон, энэнь гэбэл: арбан гурбанай, хорин табанай, гушан долооной, дүшэн юһэнэй, жаран нэгэнэй, далан гурбанай, наян табанай жэл оруулна. Ерэн долоонойнгоо жэлые үсѳѳн хүн оруулдаг Б.-Х. Цырендоржиева (повторение года рождения через каждые двенадцать лет): 2023 ондо туулай жэлдэ түрѳѳшэд жэлээ оруулба.