ЗѲѲЛЭН

ѲѲЛЭН 1. тэмд. н. 1) хатуу бэшэ, хүжүүн бэшэ, дарахада бэлэнээр дарагдадаг, нугардаг, бамбагархан (мягкий): Һур мушхамал хэдышье шүүдэр соо шэрэхэдэ, зѳѳлэн болодоггүй, үнэнтэ хүн хэдышье наһа хүрэхэдѳѳ ухаагаа алдахагүй (Ч. Цыдендамбаев); зѳѳлэн унтари бамбагар дэбисхэр (мягкая постель): Намдал адли һүни бүхэндэ гэр хашаа хаража, хоёр нюдѳѳ анингүй ябана бэшэл, зѳѳлэн унтари дээрэ унтаха ха юм (Ч. Цыдендамбаев); зѳѳлэн саһан бамбагар, һэрхигэр саһан (пушистый, рыхлый снег): Тиибэшье газаа дулаабар болоод, нэгэ үдэр абаахай шэнги арбагар, зѳѳлэн саһан аалиханаар хүрилэн унажа эхилбэ (Б. Санжин); зѳѳлэн эдеэн нарин эдеэн, амтатай хоол (деликатес): Үтэлһэндэ гурбан зѳѳлэн / Зѳѳлэн унтари гэгшэ, / Зѳѳлэн эдеэн, үгын зѳѳлэн (Ц. Дамдинжапова); зѳѳлэн амтан сайн хурса, гашуун бэшэ амтан (нежный вкус – о чае); зѳѳлэн архи һула архи (лёгкое вино); зѳѳлэн тангалай амин суд. аманай хүндын дээдэ хубиин ара тала (мягкое нёбо): Аманай хүнды соохи абяа бии болгодог органуудай нэгэн зѳѳлэн тангалай болоно; ◊ зѳѳлэн алтан зүблэлтэ гүрэнэй үедэ булганай арһан гү, али нооһон (шкурки соболя или шерсть в советское время): Теэд холын хойто зүгэй бага яһатад гол түлэб агнууряар хоолойгоо тэжээнэ, гүрэндѳѳ «зѳѳлэн алта» ехээр тушаана гэжэ энэ зохёолшомнай мартажархиһан байгаа хаш (Ц. Номтоев); зѳѳлэн бүхэ нойр (сон): Тэрэ бэрхэшээлнүүдынь багадаа гэһэндэл, үшѳѳ үргэһэ нойрынь хүрэжэ, бүхы бэень дууран, зѳѳлэн бүхэдэ диилдэдэг болобо (Ц.-Ж. Жимбиев); 2) шэлж. энхэргэн, үнжэгэн, налархай, урин (нежный, ласковый, вежливый): Үбгэн эмшэнэйшье эрхэлүүлһэн шахуу зѳѳлэн хандалга, Мария Яковлевнагай гоё зурагуудай, Дэжэдэй мэдэхэ үгэнүүд боложо холболдошодог үзэгүүдтэй номуудшье сэдьхэлынь огто заһажа шаданагүй (А. Ангархаев); зѳѳлэн урихан энхэргэн, илдам, эелдэг (ласковый, приветливый, нежный); зѳѳлэн хоолой энхэргэн, урин хоолой (ласковый голос): Тоһоор эльбэжэ байһан мэтэ зѳѳлэн хоолойгоор айлшадтаяа хѳѳрэлдэнэ (А. Ангархаев); үнжэгэн зѳѳлэн сэдьхэлтэй һайхан зантай, уряалгы зохид, һайн сэдьхэлтэй (добрый, добросердечный): Үнжэгэн зѳѳлэн сэдьхэлтэй эжымни нёлбоһон бүхы нүгэл шэбэлыем арюудхан сэбэрлэхэ гэжэ Дүүхэй шэбшэнэ (М. Осодоев); Эхэнэрэй сэдьхэл хүбэн зѳѳлэн, эрэ хүнэй сэдьхэл шулуун хатуу гэдэг гээшэ ааб даа (Б. Санжин, Б. Дандарон); зѳѳлэн зантай һайн зантай (добрый): Хододоо хатуу, эрид зантай ябадаг, ѳѳрһѳѳ ехэшье, багашье зэргэтэй хүнүүдтэй нилээн шэмэрүүнээр хѳѳрэлдэдэг, бага сага юумэндэ эгэрдэггүй капитан мүнѳѳ ехэ зѳѳлэн зантай болонхой… (Ж. Тумунов); зѳѳлэн абари зантай хүнэй үгѳѳр болошодог (бесхарактерный): Нацагдорж һабагүй ехэ ухаатай, дан зѳѳлэн абари зантай, уян нимгэн сэдьхэлтэй … үнэншэ шударгы, юрэдѳѳшье һайрхуу бэшэ хүн байһан юм (Л. Балдан); 3) жэгдэ, дэншээ бэшэ (плавный, не тряский – о беге лошади): Шоён үхибүүгээ урдаа эмээл дээрээ тэбэрин һуулгаад, тэрэнээ гамнажа, тон зѳѳлэн ябадалтай уһан жороогойнгоо жолоое татад гэнэ (А. Ангархаев); 4) хэлэ шэлж. хэлэнэйнгээ дунда хэсэгые хатуу тангалайда дүтэлүүлжэ хэлэдэг – хашалган тухай (палатализованный, смягчённый – о согласных звуках): «Мяхан», «нюур» г.м. үгэнүүд зѳѳлэн хашалганаар эхилдэг юм; ○ бамбагар, урин, уян, энхэргэн гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. юум. н. 1) юумэнэй хатуу бэшэ байлга (мягкость): Нажар байна. Мэдэрнэм ногооной зѳѳлые, / Наранай дулаае, сэсэгэй хоншууе бэеэрээ (Л. Тапхаев); 2) шэлж. хүнэй үгѳѳр болошодог абари, һула ябадал (слабость, бесхарактерность): Минии зѳѳлые бү харагты.