ЗЭМЭ

юум. н. гэм, гэмтэ ябадал, буруу, буруушаалтай юумэ хэһэнэй түлѳѳ харюусалга (вина, проступок, провинность): Доржо, Таниин эдэ үгэнүүдые дуулахадаа, минии зэмые энэ басаган ѳѳртѳѳ сүм абаа гэжэ ойлгоно (Ч. Цыдендамбаев); зэмэеэ амсаха (гү, али эдлэхэ) хэһээлтэдэ оруулагдаха, харюу бариха (нести наказание): Мэнэ һаяхан зэмэ амсаһантнай багадаад, үшѳѳ дахин зэмэ эдихээ һанаа гүт! (Ц. Шагжин); зэмээ амсаха аргатай хуули мэдэрэлтэйгээр үйлэдэдэг, хэһэн ябадалайнгаа түлѳѳ хууляар харюусалагатай (вменяемый); зэмэ амсуулха (гү, али тохохо) хэһээхэ (наказывать, взыскивать): Мүн баһа энээндэ зүб лэ зэмэ амсуулба гэһэн һанал зосоонь түрѳѳд орхино (Ц. Шагжин); Үнэшэхэн зээрдые магтан һайшаажа, Еши Жамсуевта үнэнтэ урмашуулга шангыень үгэхын орондо юундэ иигэжэ зэмэ тохобоб? (Ч. Цыдендамбаев); зэмэ тохолго хэһээлгэ, донгодолго (взыскание): Тэрэ, юрэдѳѳ, хүнэй алдууе хүлисэдэг, заһаха аабза гэжэ найдадаг, хүндэ зэмэ тохолго тухай асуудалай гараа һаа, хаража үзэе, заһарха гэжэ байжа оролсодог һэн (Ж. Тумунов); зэмэдэ хабаадуулха хэһэн юумэнэй түлѳѳ харюусалгада оруулха (привлекать к ответственности за проступок); зэмэ хүнгэлхэ эрхэ үршѳѳхэ, хайрада хүртѳѳхэ эрхэ (право помилования); зэмэдэ орохо, зэмэ хэхэ буруушаалтай юумэ хэхэ, гэмтэй болохо (провиниться, быть виноватым): Халта алдуу эндүү гаргаа һаа, үгы гэбэл, бэеэ һула табяа һаа, гэм зэмэдэ орохо, түрмэ яамада хаюулаад, зобохын ехээр зобохо (С. Доржиев); Зарим хүнүүд ямаршье зэмэ хээгүй аад, һамаржа заралганда эльгээгдэһэн юм гэжэ мүнѳѳ хэлсэнэ (М. Осодоев); зэмэеэ мэдэрхэ гэмтэйб гэжэ ойлгохо (сознавать свою вину); зэмые сагааруулха хэн нэгэниие гэмтэй бэшэ гэжэ этигүүлхэ, элирүүлхэ (оправдывать кого-л.): – Тэрэ мэтын ушар дээрэһээ иимэ буруу алдуу зүйлнүүд гараа һэн, – гэжэ Янжама ѳѳһэдынгѳѳ зэмые, илангаяа Базарай зэмые сагааруулха һанаатай дуугарна (Ц. Дон); зэмэ зэнхо гэм, гэмтэ ябадал (вина, проступок): Зэмэ зонхо хэhэн хадаа / Зэмэеэ ѳѳрѳѳ залаг, / Yлгэндэ ѳѳрѳѳ орожо, / Бэеэрээ гэмээ сагаалаг! (Гэсэрһээ); ○ гэм гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.