ЗАХА

1. юум. н. 1) юумэнэй үзүүр, эхин, эрмэг, хизаар (край, окраина, кончик): Удангүй тэдэнэр газарhаа гурбан hѳѳм үндэрѳѳр ургаhан таряанай полиин заха хүрэжэ ерэбэ (Г-Д. Дамбаев); заха үзүүр һүүл, түгэсхэл, туйл (конец, кончик): Шадаал һаа шиилдэнхэйгээр, хүнэй заха үзүүрыень оложо, бэлээр тайлажа шадахаар бэшээр хүрмэхэ хэрэгтэй (Д. Батожабай); заха үзүүргүй а) эхи һүүлгүй, таһалдаһан, худхалдаһан, худхаляа (путаный, разрозненный): Энэ заха үзүүргүй зѳѳлгэн, мэгдэлгэндэ хэзээ эсэс ерэхэ юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); б) нюдэ алдама үргэн, сиидэгэр, захагүй (бескрайний): Заха үзүүргүй гэжэ һанагдадаг дэлхэйн бүмбэрсэг, мүнѳѳ заахан, уйтахан мэтэ болоо (Ц. Шагжин); заха хизаар холо бүглүү, холын дайда, булан газар (окраина, край): Тиигэжэ яба ябаһаар, ород гүрэнэй заха хизаар хүрэжэ ерээ һэн хабди (Б. Санжин, Б. Дандарон); заха үзүүргүй нюдэ алдама үргэн, хизааргүй, сиидэгэр, захагүй (бескрайний): Заха хизааргүй үргэн тала hаяхан хахалагдаhан зуруудуудаар алагтан эреэлнэ (Г.-Д. Дамбаев); заха булан а) мүр буйда газар, хүдѳѳ бүглүү газар, холын газар (захолустье): Манай үргэн уужам ороной бүхы заха булангуудаар хүн зоной зүрхэ сэдьхэл хүлгүүлжэ байһан мүнѳѳ үеын темэдэ бэшэгдэһэн үргэн дэлисэтэй зохёолнууд манда үшѳѳ мүндэлѳѳдүй байһаар (Н. Дамдинов); б) юумэнэй углуу (углы): Заха булангаа хибэгдэжэ һангиршаһан конверттэй бэшэг барюулба (Ч. Цыдендамбаев); ойн заха ойн тала руу шэлжэһэн газар (опушка леса): Ойн заха табяад метр болоодшье байгаа һаа, тэндэһээ абяа шэмээн үгы, ой хон-жэн, унтажа байһандал (Ж. Тумунов); хотын (гү, али городой) заха хотын түбһѳѳ холо оршоһон хубинь (окраина города): Удангүй хотын заха гаража, харгын захада жагсаалай сэрэгшэд мэтэ гуримтайгаар зогсоһон маяа хуһад хойшоо гүйлдэжэ захалба (А. Жамбалдоржиев); Эндэ тэндэ баг-сэг һууһан гэрнүүд, огородой газарнууд, жалга хонхорнууд болоод, городой заха болошобо (Ч. Цыдендамбаев); захаһаань заха хүрэтэр эхинһээ адаг хүрэтэр (от края и до края, от начала до конца): Тэдэ олон газетэ, журналнуудаа захаһаань заха хүрэтэр, нэгэшье заметкэ үлѳѳнгүйгѳѳр, яаралгүйхэнѳѳр уншажа оробо (Б. Мунгонов); адагай захань -шье (даже): Мяха шүлэнһѳѳ, тоһо зѳѳхэйһѳѳ, хилээмэ талханһаа, бууза хуушуурһаа эхилээд, адагай захань һандали һуури хүрэтэрѳѳ минии даашын хэрэг байгаа ха юм (Б. Мунгонов); б) ядахын сагта (по крайней мере): Адагай захань часай таба модо ябахабди, тиихэдээ үдэшэ болотор хорин таба модо ябагдаха (Б. Мунгонов); аха заха бултанһаа аха, хүндэтэй (старше всех, уважаемый): Аха заха хүндѳѳ аманай алдуури юумэ хэлэһэндээ, арад зондоо суурхаһан Алсагар Мархай абадаа хайша хэрэгээр хандаһандаа зэмэтэйб (Ц. Шагжин); ◊ захадань гараха ямар нэгэ хэрэг дүүргэхэ, дууһаха (завершить какое-л. дело): – Нэгэ юумэнэй захада гараагүйдѳѳ, яашье hалахагүй хүн гээшэ. Yгэ хэлээршье ядаха бэшэ даа, – гэжэ Гомбын абари зан hайн мэдэхэ Должон хэлэнэ (Ц. Дон); 2) хубсаһанай дээдэ тала, эрмэг, энгэр (ворот, воротник): Хүүргэ дээрэ гэнтэ зогсожо байһандаа, тэрэ мүрэнүүдээ хабшажа, пальтогойнгоо зѳѳлэн заха бодхообо (А. Жамбалдоржиев); заха энгэр хубсаһанай дээдэ тала (воротник): Тэрэ шара торгон плати бэедээ хэмжэжэ байгаад лэ, заха энгэрынь сардамал атласаар хүбѳѳлэн, хормойдонь угалзануудые гарган шэмэглэнэ (Ц.-Ж. Жимбиев); һэхэмэл (гү, али нээмэл) заха мүрэ дээгүүр унадаг заха (отложной воротник): Харин тэрэнь шара халюугаар һэхэмэл үргэн заха хэһэн дэгэлтэй, үдэтэй гурбан буланта шляпа толгойдоо табиһан бараг янзын ород ноён байба (Б. Санжин, Б. Дандарон); бодхоһон (гү, али бодомол) заха хүзүү тойроһон нарин зурууд дүрсэтэй сэхэ заха (стойка-воротник); сардамал заха сардуултай уһан соо угаажа хатуу болгоһон заха (накрахмаленный воротник): Тэрээн дороһоонь бултайһан сардамал сагаан заха ялайтар хюһагдаһан, мяхалиг үргыень тулана (Б. Санжин, Б. Дандарон); үмдэнэй заха бэлхүүһэ тойруулан бүһэлдэг үмдэнэй дээдэ эрмэг (пояс брюк): Гансал энээнэймнай үмдэниинь хододоо шобторжо ябуулдаггүй байгаа. Тиимэ дээрэһээ тэрэмнай үрѳѳһэн гараараа хододоол үмдэнэйнгѳѳ захаһаа баряад гүйдэг (Ц. Шагжин); 3) монг. худалдаа наймаанай газар, базаар, дэлгүүр (рынок, базар); 2. тэмд. н. холын, дүтын бэшэ (крайний, удалённый): Заха холын заямхын ажабайдал урдынгаал аали намдуун, нэгэ жэгдэ хэм соохоно ябажа байгаа (М. Осодоев); заха тала эрмэг, хажуу тала (край): Доржо Алексей хоёр заха талада һууба (Ч. Цыдендамбаев); заха араан хорёод наһатайда гарадаг наймадахи араан шүдэн (зуб мудрости).