ЗАҺАХА

үйлэ ү. 1) һайжаруулха, эмхидхэхэ, зүб болгохо, залаха, зохируулха (исправлять, поправлять, приводить в порядок, налаживать): Нара орожо байхада урда голой соолго заһахаяа ошоһон аад, салирайнгаа мохооһоо боложо удаараад, боро хараанай унаха үеэр һѳѳргѳѳ бусажа ябабаб (А. Жамбалдоржиев); Һургуулида ороһон сагһаа хойшо гаргаһан алдууем тетрадь дээрэм багшамни улаан карандашаар алдууригүй заһаад байдаг (Ц.-Д. Хамаев); заһаха заларуулха зүб болгохо, алдуугүй болгохо, зүб харгыень зааха (исправлять, выправлять): Гансал муу һамгантай ушараад, гартань орожо, тэрэнэйнгээ мунса боложо ябуужан гэжэ айнаб. Тиигээ хадань заһажа, заларуулжа шадахагүйш (Б. Санжин, Б. Дандарон); алдуу (эндүү) заһаха эндүүрһэнээ залаха (исправлять ошибки): Тиигээд лэ Катида ошожо, тэрэ ѳѳрынгѳѳ хэһэн алдууе заһаха гэжэ шиидэбэб (Ц. Шагжин); Зүгѳѳр даргынгаа алдуу эндүүе заһаха гэһэн байхабди, харин бригадир болохо дуратай ябана бэшэб (Ц.-Ж. Жимбиев); үһэ заһаха а) үһэеэ хиргаха (постригать волосы): – Энээхэн һамбайешни тэгшэлэе, – гэжэ Дагбын үһые заһажа оробо. – Зай, иигээд байхадаа нэгэ бага хүндэл адли болобо хэбэртэйш (Ц. Шагжин); б) үһэеэ эльбэжэ жэгдэлхэ, үрзыхыень болигохо (поправлять, приглаживать волосы): Тиигээд гансата бэеэ барин, толгойгоо һэжэрэн үһэеэ заһаад, нюдэеэ аршаад, гэшхүүрээр доошоо гүйшэбэ (С. Цырендоржиев); шэл заһаха шэл зохируулха, дээшэнь үргэхэ (поправлять очки): Нюдэнэйнгѳѳ шэл минута бүхэндэ заһадаг, дуугархадаа гараа түргэ түргэн хүдэлгэн һэжэрдэг хүн байба (Ц. Шагжин); хоолойгоо заһаха үгэ хэлэхынгээ урда жааха ханяагаад абаха, хоолойгоо сэбэрлэхэ (откашливаться): Хүнэй хоолойгоо заһан ханяахые холоһоо дуулаад, эрьежэ харахадань, Алдар ерэжэ ябаба (Ц.-Д. Хамаев); һанаагаа (гү, али сэдьхэлээ) заһаха буруу муу һанаагаа орхихо, һанаагаа амарха (успокаиваться): Иигэжэ гүрэн түрэдэ ба бороо хурада найдажа, Надмитов түрүүлэгшэ һанаагаа заһаба (Б. Мунгонов); Яахаб теэд, һайн милиционер мүн лэ хэрэгтэй ха юм гэжэ сэдьхэлээ заһанаб (С. Цырендоржиев); тархяа (гү, али толгойгоо) заһаха мангар тарааха, толгойгоо залаха (опохмеляться): Үглѳѳдэрынь үдэ болотор унтажа бодоод, мангарлаһан тархяа заһаха гэхэдэнь, нэгэшье балга архи байбагүй (Б. Мунгонов); Тиигээд лэ стол дээрэһээ дундашаг болоһон духаряа абажа, толгойгоо заһаад, тэрэмнай бэеэ дүмүүгээр диван дээрэ табиба (Ц.-Ж. Жимбиев); бэеэ заһаха а) бэеэ габ-саб болгохо, гадайшаха (подбираться, принимать подтянутый вид): Ойн баабгай мэтэ ганхаргажа ябаһан бэеэ халта заһажа, танигдаагүй зоной хаража байхада дорюунаар гэшхэлхые оролдоно (Д. Батожабай); б) хубсаһаа заһаруулха, сэбэрлэхэ, уршалааень жэгдэлхэ (оправлять на себе одежду); в) бэеэ һорихо, барилдаанда бэлдэхэ (тренироваться): Хэды тиибэшье барилдаанда оройлжо гараха гэжэ зориһон Аламжа үдэр һүнигүй бэеэ заһана (Д. Батожабай); г) бэеэ тэнхэрүүлхэ, аргалха (лечиться, поправлять здоровье): Ерээд, нэгэ жаа болоод, баабай, эжы, дүү басагамни болон ахай Ородой аршаанда ошожо, бэеэ заһаад, амараад ерээбди (У. Галданов); д) монг. газаа гараха, шабхан руу орохо (мочиться, посещать туалет): Һүүлээрнь хайлааһанай хажууда һуужа, «мори хаража» бэеэ заһаад, дахин лэ шэбшэжэ үзэбэ (Ц. Шагжин); 2) һэльбэхэ, эбдэрхэйень үгы болгохо, шэнэ болгохо (чинить, ремонтировать): Энэ хотоной урдаа хараха эрэ хүниинь байһан тула айлнуудай байра байдалайнь хууша хаашан болоһон юумэнүүдые заһадаг (Ц.-Ж. Жимбиев); 3) түхеэрхэ, эмхидхэхэ, тохируулха, түбхинүүлхэ (устраивать, обустраивать); дүхэриг заһаха айлшадаа түхэреэлүүлэн һуулгаха (устраивать круг): Тиигэжэ байха үедэнь Аюушын гэрэй урдуур түхэреэлүүлэн шэрдэг дэбдижэ, дүхэриг заһана (Х. Намсараев); дэбисхэр (гү, али унтари) заһаха дэбдихэр дэбдихэ, унтари бэлэн болгохо (стелить, застилать постель): Баирай эжынь юун болооб гэжэ мэдэхэдээ, Баиртайгаа хамта унтахыень дэбисхэр заһажа үгѳѳд, дуугайхан пулаадаа боогоод гэртэһээ гаража ошоо һэн (Ц. Шагжин); Хоёр залуу басагад гүйлдэжэ ябаад, орон дээрэ унтари заһажа, таһалга соохи тооһо аршажа, табюурта дэнгүүдые хадхажа, Доржодо байра түхеэрбэ (Ч. Цыдендамбаев); уургай заһаха уурхай гүрэхэ, хэхэ (вить гнездо): Уургай заһажа түрэһэн хоёр шарахан хараасгай… (Х. Намсараев); 4) ямар нэгэ юумэндэ бэлдэхэ, жэшээнь хуримда (готовить к чему-л.): Та иимэ шахар саг соо басагаяа заһажа, түрэ хуримдаа түхеэржэ амжахагүй байнат, сэхыень хэлэхэдэ (Х. Намсараев); мори заһаха мориие урилдаанда бэлдэхэ, һойхо (выдерживать коня, готовить к скачкам): Үсэгэлдэр эрхим хоёр гүйгѳѳшэмни адуунһаа үгы болошоо. Урилдаанда табихаяа заһажа байһан юмби (Б. Санжин, Б. Дандарон); 5) амитанай тибһые абаха, шэмхэхэ (кастрировать): Эрыень заһажа һэрхэ табидаг (Х. Намсараев); 6) шаж. ямар нэгэн муу ушарай болохогүйнь түлѳѳ уншалга хэхэ (совершать молебен для устранения нежелательных явлений): Тиигэн байжа, юу уншаха, ямар заһал заһаха байһамнай эли боложо үгэнэ бэзэ (Х. Намсараев); 7) залаха, хүтэлхэ, захирха (управлять); заһажа захирха хүтэлхэ, зонхилхо (управлять).