НЮТАГ

1. юум. н. 1) түрэһэн, үдэһэн, байһан газар, бууса, дайда, орон (родное место, родные кочевья, родина, родной улус): Хѳѳрэлдэхэ, шашалдаха нүхэргүй гансаардуу Емельяновта нютаг тухайнь бодолнууд дахин, дахин ерэнэ (Д. Эрдынеев); нютаг орон (гү, али нуга, тииргэн) а) мүндэлһэн газар (родные места, малая родина): Амиды мэндэ байһан хүбүүд нютаг орон тээшээ, эхэ эсэгэдээ иимэ болоһон ушараа бэшэбэ (Х. Намсараев); Балдан Нимаевич залуудаа Сэндэмэдэ үнэнхэ зүрхэнһѳѳ дурлаһан, теэд нютаг нугадаа шэлэмэл сэбэрхэн басаган дохолон Балданиие хаанаһаа тоохо һэм даа (С. Цырендоржиев); Нютаг тииргэндээ айхабтар томо ноён аад, харин Баадха баянда хэлтэрхэйшье үгэ хэлэхэ шадалгүй, һаймһаржа байхань одоо жэгтэй бэлэй (М. Осодоев); б) газар, дайда (местность): «Далайн хажуу» гэжэ нэрлэгдэдэг үльгэрэй һайхан, үзэсхэлэн гоё нютаг орон худар аяншалга иигэжэ эхилээ һэн (Б. Мунгонов); Одоол тэндэ национализм, шовинизм болоол даа, нютаг нуга илгалсаан гээшынгээ бузар муухай, аймшагтай байһаниие нюдѳѳрѳѳ үзѳѳ һэмди (Ц. Шагжин); тоонто (гү, али түрэһэн, түрэл, үлгы) нютаг гараһан газар, мүндэлһэн газар (родное место, малая родина, родина): Дуутайхан, суутайхан тоонто нютаг! / Зүрхэнэйм охин, / Зүүдэнэйм эхин / Дуулим Буряадайм тоонто нютаг (Г. Чимитов); Муу һайншье һаа, түрэһэн нютаг хадаа хүн бүхэндэ юунһээшье үнэтэй (Ц.-Ж. Жимбиев); Хүбүүн зүгѳѳргүй һанаад ябаһан түрэл нютаг тухайгаа хѳѳрэхэ дуратай байба (Ц.-Ж. Жимбиев); Үндэр үндэр уулаһаань / Үүлэ манан буужал байна, / Үргэн ехэ торгууд, дүрбэдэйм / Үлгы нютаг һанагдажал байна (Д. Улзытуев); нютаг ороной хүн нэгэ нютагай хүн, нэгэ газарай хүн, нэгэ ороной хүн (соотечественник); нютаг соогоо суурхаха (гү, али алдаршаха) түрэһэн газартаа мэдээжэ байха (прославиться, быть известным в своей местности): Хориин аймагай полициин сотско Дэбэр хадаа арга мэхын талаар нютаг соогоо суурхадаг байба (Д. Батожабай); Юун бэ гэхэдэ, Аюур хүнүүдтэй мүртэй дуушье гаралсадаггүй, хододоол сухалтай бүрхэг ябадаг, ехэл муу зантай хүн гэжэ нютаг соогоо алдаршанхай һэн (Ц. Шагжин); нютагһаа гараха ямар нэгэн шалтагаанаар түрэһэн газарһаа ябаха, түрэһэн газараа орхижо ошохо, зѳѳжэ ондоо нютаг ошохо (уезжать из родных мест): Нютагһаа гараһаар тэбхэр найма хоноод, юһэдэхи үдэртѳѳ ябанам (Х. Намсараев); нютагаа (гү, али нютаг нугаяа) бусаха мүндэлһэн газартаа һѳѳргѳѳ ерэхэ (возвращаться на родину): Элистэ хото ерэһэнһээ хойшо Рабдан нютагаа бусахаб гээд һалахаяа болиһон, урдань хэды дахин гансаараа Ага нютагаа ерэһэн, ошоһон байгаа хаш (Д. Дылгыров); Нээрээшье, тэдэ нютаг нугаяа бусажа ерэхэһээ хойшо хүндэ хүшэр ажал хүдэлмэри хэжэ ороо бэлэй (Ц.-Ж. Жимбиев); нютаг нугаараа ябаха түрэһэн газартаа ошохо, айлшалха, хаража эльгэлхэ (бывать в родных местах, бывать у себя на родине): амаралтынгаа үедэ нютаг нугаараа ябаха; гэр нютаг ѳѳрын түрэһэн гэр, бууса (родной дом); 2) газар, дайда (местность): Тэрэ нютаг бүлэг боролжотой, дээшээ долоо найман модоной газарта ой модотой, тэндэһээ түлеэ залһаяа, буусын модо абаха элбэг нарһа шэнэһэтэй ха (Б.-Б. Намсарайн); хари нютаг ондоо газар, урдандаа байгаагүй газар (чужбина): Хари нютаг зѳѳхэ дурагүй байха ха гү? (Д. Эрдынеев); хүдѳѳ нютаг тосхоной, городой бэшэ газар (сельская местность): Хоёртойхон Мэдэгмаагай эхэ эсэгэ хоерынь аянда гараха гээд, городһоо басагаяа хүдѳѳ нютаг асарба (Д. Сультимов); нютаг нютагта газар газарта, газар бүхэндэ, хаанашье (в каждой местности, в каждую местность): Хѳѳрхэй даа, газар газарта, нютаг нютагта ородшье, буряадшье илгаагүй, иимэ хүндэ гашуудалда нэрбэгдэһэн арад зоной гэр бүлэ байдаг юм байна (Х. Намсараев); нютаг нютагай һонин газар газарай һонин, газар бүхэнэй һонин (новости отовсюду); нютаг хоорондохи харгынууд холын бэшэ, нютаг багай харгынууд (дороги местного значения); ○ газар, орон гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. нэгэ газарай, нэгэ газарһаа гарбалтай (местный); нютаг зон нэгэ газарай хүнүүд (земляки, местные люди): Тэрэ үедэ Шобоодойн үнэн, хуулита нэрэнь хэн бэ гэжэ асуубал, нютаг зонһоо байха, түрэл түтимыньшье, эхэ эсэгэньшье оройдоошье хэлэжэ шадахагүй һэн (С. Цырендоржиев); нютаг басаган нютагай басаган, нэгэ газарай басаган (землячка): Нютаг басагандаа ороод гарахам, эндэ үнинэй хадамда юм; нютаг хэлэн газар газарай хэлэн, бүлэг зоной нэгэ адли хэлэн (говор, диалект): Захаамин буряадуудай нютаг хэлэн түнхэнэй, ахын, алайрай, эхирэд-булгадай нютаг хэлэнүүдтэй адлирхуу хэлэн гэжэ элирнэ (С. Бабуев); нютаг үгэ ямар нэгэ газарта хэрэглэгдэдэг үгэ (диалектизм, областное слово): Эншаа, тэншаа хадаа гансал түнхэнэй буряадуудай нютаг үгэнүүд юм.