НЮРГА(Н)

(Н) 1. юум. н. 1) хүнэй ба амитанай бэеын ара тала, ара бэе; хүзүүнһээ доошо ууса хүрэтэрхи олон шататай, досоо талаараа нугарһанай байдаг хүндытэй холбоо яһанууд (спина; позвоночник): Теэд тэмээнэй нюрган дээрэ ургаһан бүхэн мэтэ бүхѳѳр мориной нюрган дээрэ һууһан Ван-Түмэрые эмээл дээрэһээнь хуу татаха хүн үгы байгаа (Д. Батожабай); нюрга һээр ара бэе, нюрган бүхыдѳѳ (спина от шеи до поясницы): Харгы замдаа аяшаржа, нюрга hээрээ шалаhан, зунай ужаг халуунhаа тархи толгойгоо үбдэжэ дунгяаршаhан хүнүүд автобусhаа буунхай сэбэр агаарта hэрюусэн, дэгтын бүхы талмай дээгүүр таранхай ябанад (Г.-Д. Дамбаев); нюрга сээжэ сээжэ, сээжын ара бэе (торс, туловище): – Ламбагай, нюрга сээжэмни саһа бороо зүгнэжэ үбдэдэг болошоо (Ч. Цыдендамбаев); нюргаа бүхылгэхэ тонгойжо, ара бэеэ бүхэгэр болгохо (горбить спину): – Флягануудай ханхиналдан унахые дуулааб, – гэжэ мэгдүүгээр Чимитдоржиев мэдээсээд, нюргаа бүхылгэн доошоо hуужа, окопой дээгүүр баруун зүг тээшээ хараашалба (Г.-Д. Дамбаев); нюргаа бэртэхэ ара бэеэ гэмтэхэ (надорваться от поднятия тяжести); нюргаа сэхэлхэ нюргаа тэниилгэхэ, амаруулха (распрямлять спину; отдыхать некоторое время): Тиин ябатарынь мүнѳѳхи хоёрынь нюргаа сэхэлжэ, урда зүг руу шэртэн байшабад (Б. Мунгонов); нюргаа тэниилгэнгүй хүдэлхэ шэлж. амархаяа мэдэхэгүй хүдэлхэ (работать, не разгибая спины); нюргаа хүрхылгэхэ ара бэеэ хотойлгохо, һунааха (выгибать спину, потягиваясь – о кошке); нюргаа үргэлхэ а) хоёр гараа ууса нюрган дээрээ ниилүүлэн баряад ябаха (закладывать руки за спину): Балбарай эжы нѳѳхи тушаагаараа хии шарбаад, бэеэ барижа, нюргаа үргэлѳѳд, гэдэргээшье харангүй, гэр тээшээ хэлтэлзэшэбэ (С. Цырендоржиев); Урданай заншалаар залуу зоной нюргаа үргэлѳѳд ябаха ехэ хорюултай байһан юм; б) шэлж. юумэ хэхэгүй, хэнгүй ябаха (бездельничать); нюрга сохихо түүх. хэһээхэдээ улаан бургааһаар хүнэй нюрга шабхадажа хэһээхэ (пороть, сечь): Сэдүүгэй яндан хүбүүнэй нюргыень сохихо гэжэ хэбтүүлхэеэ байтарнь, үдэрэй тодхор дайрахадаа, тэрэ хара нохойнь мулта буужа алдагдаад, гулваагаймнай зүүн хүхэн доронь сүмэ ёборжохиһоор, баригдангүй зугадашоо (Х. Намсараев); нюргаараа хараха хүн руу нюргаараа эрьелдээд байха (повёртываться спиной): Гэрэлмаада гэнтэ харагдашахагүйн тула би хажуу тээшээ зайлаад, нюргаараа харан зогсобоб (Ц.-Д. Хамаев); нюрга нюргаараа харалсаха хоёр тээшээ хараад байха, хэбтэхэ, урда урдаһаа харахагүй (повёртываться спиной друг другу, отворачиваться друг от друга): Иимэ хашалтада ороходоо тэдэ хоёрой нюрга нюргаараа харалсаха аргань һалаха (Д. Эрдынеев); ◊ нюргаа гараһан бүхэтэр, бүгтэгэр, бүгсэгэр (горбатый): Тэрэ нюргаа гараһан бүхэтэр Галсанай түрэл эхэнэр гуйраншалжа ябанал! (Д. Батожабай); нюргандань бэшэ, нюуртань хэлэхэ хүндэ сэхэ ѳѳртэнь хэлэхэ (говорить прямо в лицо): Хэрбээ хэн нэгэнэй зэмэтэй һаа, нюргандань бэшэ, нюуртань хэлэхэ ёһотой (Ч. Цыдендамбаев); нюргандаа нугын бургааhа үргэлхэ шабхадуулха, бургааһаар сохюулха (получить порку): –Нюргандаа нугын бургааhа үргэлѳѳгүйдѳѳ мэдээгээ орохоёо болёо хаш. Би ѳѳрѳѳ сохихоб! – гэжэ Эрдэни ноён одоол бэеэ барихаяа болин, урдаhаань дүтэлбэ (Ц. Галанов); нюргаяа шоройдохо бүхэ барилдаанда булигдаха, илагдаха, диилдэхэ (терпеть поражение в борьбе): Наhан соогоо нюргаяа нэгэ шоройдоогүй бүхэ hэн гэжэ мүнѳѳшье Түгдэм Митруев тухай нютагайхидынь дурдан домоглодог агша (Д. Доржогутабай); 2) хүнэй үндэр набтар; наһан (рост; возраст): Мяхалиг улаан нюуртай, шэрүүн дүлгэтэй энэ хүбүүн Доржоһоо нюргаар үндэршэг, наһааршье ахамһаг хэбэртэй (Ч. Цыдендамбаев); нюргаар дунда зэргын үндэршье бэшэ, набтаршье бэшэ (среднего роста): Нюргаар дунда зэргын, хүдэр бэетэй, үдхэн хара нидхэтэй энэ хүниие Полуянов, сэхыень хэлэхэдэ, зохидшоодог юм (В. Гармаев); нюргаа хүсэхэ бэеэ хүсэхэ, наһаа хүсэхэ (становиться взрослым); 3) ямар нэгэ тобогор ута юумэнэй (жэшээнь, хада, һүри) эгээ дээрэхи хубинь; үргэлжэлһэн ууланууд (верхняя часть чего-л. возвышающегося и протяжённого; хребет): Тэрэнэй наанахана хүбшэ тайгын нюрган хүхэрнэ (А. Шадаев); хадын нюрган хадын хяра (гребень горы): Тэдэнэр юумэ хүүмэеэ бушуухан суглуулаад, газаршанай ошоһон тээшэ зүглэжэ, нэгэ үндэрхэн хадын нюрган дээрэ гараба (Б. Мунгонов); харгын нюрган харгын хажуу тала, заха, хажуу (обочина дороги); 4) хабтагар юумэнэй гадар нюруу, дээдэ тала, дээгүүрхи, талмай (поверхность чего-л. плоского, напр. озера): Ангарын ногоон хүхэльбэ нюрган һарын гэрэлдэ мүнгэтэжэ, урдахаяа болёод байшаһандал, шүүдэрэй һүүлээрхи үглѳѳнэй сагаан талашуу үзэгдэбэ (Ц.-Д. Хамаев); газарай нюрган газарай гадар (поверхность земли): Хоёр хайран хүлынь / Газарай нюргаар хиидэбэ. / Хоёр хайран гарынь / Һуларан тамирдан минаашаба (Гэсэрһээ); 5) хүндэлэбшэ (балка); нюрга модон хүндэлэбшэ, маатинса (матица, напр. дома); 6) һуури, һуудалай түшэлгэ (спинка стула, сиденья): Татьяна Алексеевна хуушанайнгаа янза түхэл соо матамал нюргатай креслэ дээрэ бэеэ аалиханаар үлгыдэжэ һуугаад, нэгэ натагар зузаан ном шагаана (Ч. Цыдендамбаев); 7) жэлэй дүрбэн сагай али нэгэн; саг, хугасаа (пора, сезон – о времени): Хабарай борохон һүниин нюрган дээрэ гансахан ѳѳрынгѳѳ зоболонто ябадалые эндэ тэндэ абаашан холбон ядажа… (Х. Намсараев); Үбэлэй нюрган ута, үүсэеэ гамнаха хэрэгтэй; ○ ара гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. нюрган талын, нюрган дээрэхи, нюргандахи (спинной): Һүриин нюрган талынь үбһэн орбойгоод байна, дараха байгаа.