НЮДЭ(Н)

(Н) юум. н. хүн болон амитадай юумэ хараха эрхэтэн, орган (глаза, глаз, очи, око): Харахадам, зарим нэгэнэйнь нюдэн дээгүүр нёлбоһон гүйнхэй, нүгѳѳдүүлэйнь нюдэн сог заляар ошотон байхадал гээ бэлэй (Ц.-Д. Хамаев); хара нюдэн хүүгэн нюдэнэйнь газаа талын хүреэн хара, бараан байлга (чёрные глаза): Тэрэнэй томо хара нюдэн, хабсагайн оройдо һууһан бүргэдэй нюдэн мэтэ, алад холо уруу хараашална (Д. Батожабай); хүхэ нюдэн һаруул хүхэ нюдэн, хүхэльбэ нюдэн (голубые глаза): Харин ута үмдэтэ ород басаганиинь Бизьяа үбгэн руу сээл хүхэ нюдэеэ ехэ болгон хараад, һүүлээрнь Банзаракцаев ѳѳдэ уриханаар миһэрэн, юуб даа ойлгуулан хэлэбэ (С. Цырендоржиев); дабхаряатай нюдэн дээдэ зубхидаа эбхэлеэ арһатай нюдэн (глаза со складками на верхних веках): Дабхаряатай түхэреэн хүхэ нюдыень хүбѳѳлһэн матамал үдхэн һорьмоһон дан лэ үнгэгүйгѳѳр басаганда харагдаад, зубхияа сэгээн хүхэ шэрээр будаадхиба (С. Цырендоржиев); нюдэ аман (гү, али нюур) а) нюдэн болон нюурай хубинууд (глаза и другие части лица): Тэдэнтэй зэргэлһэн столдо нюдэ амаа шэрдэжэрхиһэн хоёр залуухан басагад мүртѳѳ тулама үһэтэй хүбүүдтэй һууна (С. Цырендоржиев); б) хүн болон амитадай юумэ хараха эрхэтэн (глаза): Хуурай хатуу бордоһон сагаан хадааһандал зураганаад, нюдэ нюур үбшэнтэйгѳѳр харбана (С. Доржиев); нюдэ амандаашье харахагүй хэзээшье харахагүй (никогда не видеть): Гадна хаанаб даа, холо байдаг, нюдэ амандаа хаража үзѳѳгүй ямаршьеб үбгэнэйдэ ошожо ябаhанаа ойлгоногүй (Ц. Цырендоржиев); хүүгэн нюдэн нэдэнэй сэсэгы, нюдэнэй тон дундахи харань (зрачок, зеница ока); нюдѳѳ ониилгохо дээдэ доодо зубхинуудаа дүтэлүүлэн, нюдэеэ бага болгон хараха (щурить глаза): Бизьяа үбгэн нюдэеэ ониилгон, урагшаа үндыд гэн, ехэл анхаралтайгаар шэртэжэ һуутараа одоол танижархиба (С. Цырендоржиев); нюдэ далтируулха хүнэй нюдэ руу харахагүйн тула ондоо тээшээ хараха (отводить взгляд): Теэд үнэн уулзахадаа, Даримань нюдэеэ далтируулжа, уруугаа харашадаг (Ц. Шагжин); нюдэ далтируулмаар (гү, али халтирма) жэрхэбтэр муухай, бузар, зэбүүрмэ (отвратительный): Тэрэниие харахада, хадхуулһан хара гүрѳѳһэндэл, одоол нюдэ далтируулмаар, айхабтархан аймшагтай юумэ эршэгэнэжэ ябаа һэн (Б. Мунгонов); Тэрэнэй горигор мяхагүй хабhан дээгүүрнь орёоhон уршагар хүрин арhыень болоод булшан гуягүй болошоhон жүрэгэр хүлыень харахада, нюдэ халтирма байба (Д. Батожабай); нюдѳѳ хараха а) нюдэеэ нээхэ, онгойлгохо (открывать глаза): Эгээл энэ минутаһаа нюдѳѳ хараха, амияа абаха аргагүй саг ерээ һэн (Х. Намсараев); б) ямар нэгэн юумэ харасаараа ойлгуулха, абааштайгаар шэртэхэ (смотреть): Нюдѳѳ харан байхань дан лэ абааштай һэн (Х. Намсараев); в) юумэ онигодог болохо, харадаг болохо – һая гараһан үхибүүн, амитанай гүлгэд тухай (начинать видеть): Мурын хажууда нюдѳѳ хараагүй гүлгэдынь обооролдоно; нюдѳѳ дадайса (гү, али бэлтысэ) хараха бэлтыхэ, нюдѳѳ бэлтэгэрээр хараха, нюдѳѳ ехэ болгохо (таращить глаза); нюдѳѳ ехээр хараха нюдѳѳ ехэ болгон хараха, бэлтэгэрээр хараха (широко открывать глаза); нюдэ хараха а) нюдэ руу хараха, шэртэхэ (смотреть в глаза кому-л.): Харуулшан партизан тэрэнэй хүндэ харасатай хүйтэн шара нюдэ харан гэхэдээ, заригад гэжэ абаа һэн хаш (Б. Мунгонов); б) шэлж. нюур хараха (быть лицеприятным); в) нюур сахиха, хэрэгтэй хүндѳѳ нилтаганаха, һаймһарха, дэмжэхэ (заискивать); нюдѳѳрѳѳ энеэхэ а) нюдэндѳѳ миһэрэл харуулха (улыбаться): Тэрэнь ѳѳрыень толгойһоонь эхилээд, хүлдэнь хүрэтэр ехэл адаглан, хүб хүхэ нюдѳѳрѳѳ энеэн амалба (Б. Шойдоков); б) һабяаһагүйгѳѳр, һэбхеэр хараха (стрелять глазами); нюдѳѳ сабшаха нюдэеэ түргэ-түргэн аниха-нээхэ (мигать глазами): Аймхай Гончог-Жамца түргэ түргэн нюдэеэ сабшан, үүдэн тээшэ эрьехэдээ, тугаарһаа хойшо арсалдааень шагнажа байһан Баданиие обёорбо (Б. Санжин, Б. Дандарон); нюдэндэ харагдашагүй хаража болохогүй, хараха аргагүй (невидимый): Хаанаһаашьеб хүйтэн һэбшээн үлеэжэ, басаганай сахалайтаһан нюураа далдалхые хүсэн түрхиһэн пудрыень нюдэндэ харагдашагүй хомхой хэлээрээ долёожорхино (А. Жамбалдоржиев); нюдэ һаргаама(ар) айхабтар ялагар, ялбама ялагар (режущий глаза, ослепительный): Газааһаа адхарһан наранай нюдэ һаргаама туяае табидаггүй эһэтэшэһэн сонхын гэрэлдэ дадажа ядаһаар, һэмээхэн урагшаа алхаба (А. Ангархаев); нюдэ харашагүй һалхин шанга, шорой, саһа шэдэлһэн һалхин (такой сильный ветер, что смотреть нельзя); нюдэ сабшаха зуура, нюдэ сабшалха һамбаанда айхабтар түргэн, түр зуура, ойро зуура (в мгновение ока, вмиг): Һама сахюусан гээшэ нюдэ сабшаха зуура юртэмсые гурба тойродог, иимэ эдитэй шэдитэй бурхан юм гэжэл бидэнэр үхибүүдтэ ойлгуулдаг һэн (Б. Мунгонов); Оройдоо нюдэ сабшалха һамбаанда хутагаяа шэлэ хүзүү уруунь шаахадаа нугарһыень алдажа хадхаһан байгаа (М. Осодоев); нюдѳѳ ехэ болгохо а) нюдѳѳ ехээр хараха (таращить глаза): Нашан Бата нюдѳѳ ехэ болгожо, толгойгоо дохисогоон, зүбшѳѳһэнэй тэмдэг үзүүлэн, хамараа һарналзуулна (Х. Намсараев); б) шэлж. гайхаха, гэлыхэ (удивляться): Эрдэни басаганай уһан буряадаар иигэжэ харюусажархихада нюдѳѳ ехэ болгобо (Д. Эрдынеев); үрѳѳһэн нюдэ һохор үрѳѳһэн нюдэтэй, нэгэ нюдэниинь харадаг (кривой на один глаз); нюдэндѳѳ шэлтэй хүн нюдэнэй шэл зүүһэн (человек в очках, очкарик): Хойноһоонь мүн сагаан хубсаһатай, нюдэндѳѳ шэлтэй, үбгэншэг наһанай хүн баяртайхан энеэбхилэд гэһээр оробо (Ц. Дон); нюдэндѳѳ этигэн ядаха хараһандаа үнэншэхэгүй, гайхаха гэлыхэ (не верить глазам своим): Нюдэндѳѳ этигэжэ ядаһан юумэдэл, Аламжа гараараа һарабшалан хараба (Д. Батожабай); нюдыень анюулха үхэһэн хүнэй нюдые хааха (закрывать глаза скончавшемуся): – Буян мүргэлэй түлѳѳ малаа үргѳѳбди! – гэжэ хэлэжэ байгаад, Наваан-Чингиз үхэһэн һамганайнгаа хараатай нюдыень эльбэжэ анюулна (Д. Батожабай); нюдѳѳр нёлбоһо гүйлгэдэг нюдэ уһатуулдаг, нюдэ хордохоожо, уһа гоожуулдаг (слезоточивый); үхэр нюдэн ург. һѳѳг эшэтэй, хүрин ба хара үнгэтэй эдеэтэй ургамал (смородина): Морин хитаганан эрьелдэжэ, зүүн тээшээ харайн гэхэдээ, Балжидай газарта табиһан хүнэгтэй үхэр нюдыень хүмэрюулжэрхибэ (Ц. Шагжин); улаан нюдэн дабһагүй уһанда амидардаг багахан бэетэй загаһан (сорога); ◊ нюдэ анюулха алаха, ами таһалха (убивать, умерщвлять): Тэргэ, шаргадашье тээжэ асараа һаамни, баахалдайн нюдэ анюулжа шадахагүйлши даа, айхалши (Б. Мунгонов); нюдѳѳ үзүүрлэхэ, нюдэ амаа (гү, али шүдѳѳ) үзүүрлэхэ үзэн ядаха, хадхуугаар, муухайгаар, үзэн ядангяар хараха, дурагүйдэхэ (злобно смотреть, таить злобу, ненавидеть): Миша нюдѳѳ үзүүрлэн, лейтенант тээшэ хёлойн харамсаараа, доодо уралаа зуужа, юушье хэлэнгүй ерэгшэ ой модон тээшээ алхалшаба (Г.-Д. Дамбаев); Хэрбээ тэрэниие муушалаа һаам, үбгэд хүгшэд бултадаа сухалдажа, нюдэ амаа үзүүрлэхэ, араан шүдѳѳ хабиралдажа захалхал (М. Осодоев); Намда ходо юундэ нюдэ шүдѳѳ үзүүрлэжэ хурсадажа, үргэ амаяа хабирна гээшэбши? (Х. Намсараев); нюдѳѳ үбэртэлһэн шэнги шэнэх. һонирхолгүй, һожоргүй, хэрэглэмжэгүй, һанаа амар (равнодушный, безразличный); нюдэ хадхама (гү, али харашагүй) балай шэб харанхы, юушье харагдахагүй харанхы (темнота, хоть глаз выколи): Хабарай һүниин харанхынь хоёр нюдэ хадхама балай байхын забһарта хүсэнэй диилэнхинь сагаантанай талада шэнги боложо, тэдэнэй сэрэгүүд бэеэ аятайхан нюужа, зэлэ татан дабхижа, улам улам ойртоһон хэбэртэй болоно (Ц. Дон); …наранай жаргахын урдахана гэнтэ бүрхэжэ, һалхи бордоһоор хуугайлжа, хоёр нюдэ харашагүй бүтүү балай болошоно (Х. Намсараев); нюдэ хадхаха юумэгүй барг. нюдэндэ торохо юумэн үгы, юуншье үгы (≈ глазу не за что зацепиться): Нюдэ хадхаха түлеэгүйбди; нюдэндэ дулаан сэдьхэлдэ таатай, наартай, дура татамаар (приятный, обаятельный): Дондит Дамдинович бэеэр томо, энэ хүн сохом ноёниинь лэ хаш гэжэ харахаар, нюдэндэ дулаан шарайтай хүн (Б. Жигмитов); нюдэ (шүдэ) балай хамаагүй, хаананьшье илгаагүй, таамагаар, дайралдаһан газар (наугад, куда попало): Бѳѳгэй тонголзоһоор байтар Ардан хутагыень саб шүүрэжэ абаад, нюдэ балай далайжа, нэгэшье хүниие ойро оруулбагүй (М. Осодоев); – Дѳѳ, иигэжэ нюдэ шүдэ балай гүйлгэхэтнай юун бэ? (Б. Мунгонов); нюдэ балай, шэхэ дүлии юушье мэдэхэгүй (ничего не знающий): Түшэгүүн хадаа хүнэй ядарал зоболонгоо дурдахада, миил нюдэ балай, шэхэ дүлии байдаг бэшэ, харин ой ухаанһаа сухалаа хүрэжэ, нюдѳѳ үзүүрлэдэг, шүдѳѳ хабирдаг байһан юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); нюдэ балай этигэхэ һэжэглэнгүй этигэхэ, гүйсэд дүүрэнээр этигэхэ (верить вслепую); нюдэ (амаа) эрбэгэнүүлхэ элдэбээр харан, хүнгэнѳѳр аяглаха, һэбхеэр нюдѳѳ хараха, һабяаһагүйгѳѳр аашалха (стрелять глазами): Арба гаран жэлэй саана ташарайгүй туранхай Балдан Нимаевич ѳѳрынь хоёрой зэргэ томо, урал амаяа үлүүсэ ехээр шэрдэжэрхиһэн, … нюдэеэ эрбэгэнүүлһэн эхэнэрые һамган болгожо Алайрһаа асарһан юм (С. Цырендоржиев); нюдэ холгоохо залхуутай болохо (≈ глаза мозолить): Газаа талаараа, нюур шарайгаараа нютагайнгаа бэшэ һамгадһаа нюдэ холгоохо илгаагүй гэхэдэ болохо: нюргаар үндэршэг, бүхыд гэһэн бэетэй, хаб хара үһэтэй аад, шарабтар нюдэтэй, шанаархуу монгол нюуртайл һамган лэ даа (Ц.-Д. Хамаев); нюдэ нюураар гараха шэгтэ гараха, абаһаар дураа гутаһаниинь харагдаха (резко бросаться в глаза); нюдэ нюур харангүй һандагай һүүхэ, мэдэрэлгүй шахуу (сломя голову); нюдэ нюургүй а) дайралдаһан газартаа, хаананьшье, таамагаар (куда попало, не разбирая): Хоёр моритой хүнэй гүйлгэлдэжэ ерээд, морииень жолоодохоёо һанахадань, Залма ташуураараа нюдэ нюургүй гарнуудыень сохибо (Б. Санжин, Б. Дандарон); б) ямаршье үрэгүй, хиидэ, нэрэ һурагүй (почем зря, вовсю): Гомбо-Доржо тахигар һэлмэеэ далайнхай юумэ, хиирэһэн арьяатандал, нюдэ нюургүй гэрһээ гүйжэ гараад, хэнииешьеб бэдэржэ, лагерь соогуураа гүйбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); нюдэндѳѳ галтай а) согтой нюдэтэй, дорюун, ялаганаһан омог нюдэтэй (с огнём в глазах): Байза, энэ хүниие харахада, яагаа нюдэндѳѳ галтай, зоримгой харасатай хүн гээшэб, манай Цэрэнпил иимэрхүүгээр заримдаа нюдѳѳ хараадхидаг бэлэйл (Х. Намсараев); б) боох. һанаамгай, һүбэлгэн (находчивый); нюдэ далдалха (гү, али бүрлүүлхэ, борлуулха) тиигэд гээд, хайша хэрэг хэхэ, тэрэ тушаа хэхэ, худал хуурмагаар мэхэлхэ, хэһэн болохо, хэһэн нэрэ зүүхэ (≈ втирать очки, делать для отвода глаз): Теэд, үнэн дээрээ, энэмнай миин лэ нюдэ далдалһан хэрэг байгаа байна (К. Цыденов); Тэдээниие нюдэ борлуулһан, хайша хэрэгээр үнгэргэлгын оршонһоо яажа холодуулха гээшэбибди гээд бодоод үзэнэб (Ц. Цырендоржиев); нюдэ алдама а) хизааргүй, заха хизааргүй, айхабтар үргэн (беспредельный, бескрайний): Нюдэ алдама заха үзүүргүй зэрлиг хэбтэһэн дайда хүрин буурал болотороо сэсэглэжэ, хүбшэ тайгын модод хүхэржэ, набша намаагаа хүсэнэд (Х. Намсараев); б) уйгаргүй, ушаргүй олон (видимо-невидимо); (хүн) зоной (гү, али бултанай) нюдэн дээрэ олон хүнэй хараһаар, дуулаһаар байтар (у всех на виду): Хүн зоной нюдэн дээрэ тэбэрилдэхэмнай багадаад, таалалдажа ябадаг һэн гүбди? (С. Цырендоржиев); Нэгэ бага һаруул байгаа һаань, бултанай нюдэн дээрэ аймхайгаа харуулжа, һэжэгтэ орохо байгааб гэжэ тэрэ бэеэ зэмэлнэ (Д. Батожабай); уһа нюдэн болохо уйлаха, бархирха, орилхо, ори дуу табиха (плакать): Харин Шэлдэй занги уй-хай, уһа нюдэн болонгүй, бууралтад гэһэн толгойгоо дээрэ үргѳѳд, алад холо уруу харан, сэхэ зогсобо (Ц. Шагжин); нюдѳѳрѳѳ шуhа гүйлгэхэ гани галзуу болохо, ехээр сухалдаха, абжаганаха (быть в ярости): – А-а, золиг! Бурханаа эдиhэн шолдоон! Амиды ябаhан сагтаа би тахижа байhан бурханаа нохойн бааhаар утуулхагүйб! – нюдѳѳрѳѳ шуhа гүйлгэшэhэн Аламжа, хойто хана мүргѳѳд унашатарнь Осорые түлхижэрхибэ (Д. Батожабай); нюдѳѳ хаха татаха һэрихэ, нюдѳѳ үрэжэ неэхэ (продирать глаза, просыпаться): Энэ үглѳѳнэй, хара нюдѳѳ хаха татахаһаа хойшо һууха байха газараа оложо ядан, галаб ганга болоно бэшэ гүш? (Б. Пурбуев); нюдэеэ хэхэ газар оложо ядаха аягүйрхэхэ, эшэхэ, хитэхэ (смущаться, стыдиться): Мэнэ hая хүхюутэй hууhан айлшан полициин уряднигай урда зэмэтэй юумэдэл нюдэеэ хэхэ газараа оложо ядан байба (Д. Батожабай); нюдэнэйнгѳѳ сагаагаар хараха дурагүйлхэнгеэр хараха (смотреть краем глаза); нюдэнэй үзүүртэ хараагай багтаамжа соо (в поле зрения): Насагай нюдэнэй үзүүртэ дүтэ тойрон байhан хамаг бүхы юумэнүүдэй дүрсэнүүд бүрүүлтэжэ эхилбэ (Г.-Д. Дамбаев); нюдэнэй хоро гаргаха дурд гэхэ, зали абаха (вздремнуть); нюдэнэй шэмэг һайхан, таатай, аятай, тааламжатай, дура татамаар юумэн (услада для глаз, нечто приятное глазу): Хара ошоор ялалзадаг һорьмой соогуурнь шэнгэн сагаан үһэнүүд шэжэртэн, нюдэнэй шэмэг боложо үзэгдэдэг юм (Д.-Д. Дугаров); шэхэнэй хужар, нюдэнэй шэмэг шагнахада ба харахада тааламжатай юумэн (услада для ушей и глаз): Шэхэнэй хужар дуугаа дэлгэжэ, нюдэнэй шэмэг хатараа наадажа зоной сэдьхэлдэ сэсэг haлбаруулан, арадай «Улзы жаргал» ба «Мүнхэ гэрэл» ансамбльнуудаймнай ээлжээтэ харалга апрелиин 29-дэ нютагайнгаа соёлой байшангай тайзан дээрэ болохонь (С. Доржиев); нюдэнэй булай, эдеэнэй дарамта хэн нэгэнэй хүзүүн дээрэ һууһан, дааша дээрэ байһан хүн (≈ бельмо на глазу, обуза): – Энэ сарай доро хэбтээшэ нюдэнэй булай, эдеэнэй дарамта зүнэг монгол, зүнтэг нохой хоёрые эндэhээ арилгажа, сүлѳѳ болгоогоогүй сагта минии сэдьхэл hанаан юрэдѳѳ амар байхаяа болибо (Х. Намсараев); нюдэн харааха барг. хорхойтохо, энгэхэ, хараһан юумэеэ эдихэеэ һанаха (увидев, хотеть съесть что-л.): Жэшээнь, һая түрэһэн эхэнэртэ эдихэ дуратай юумыень эдюулхэ хэрэгтэй. Тиигээгүй һаа, нюдэниинь хараажа, энгэхэ, сээжэеэ үбдэхэ гэжэ хэлэдэг; нюдѳѳ шэргэһэн, хоёр нюдэндѳѳ шорой ороһон барг., үсѳѳн, хараал. хүнэй үхэхые хүсэһэн үгэнүүд байгаад, һүүлдэ мииншье адхамар, золиг гэһэн удхатайгаар хэрэглэгдэдэг байгаа (бранные слова, изначально желавшие смерти человеку, впоследствии используемые в значениях ‘негодяй, паршивец’): Энэ нюдѳѳ шэргааншни дахин хаанаан бии болобо?; 2) нюдэнэй юумэ хараха шадабари, хараа (зрение): Минжурай нюур шарайнь сэлмэг, нюдэниинь хурса, гарайнь шүрбэһэн гүрдынхэй (Ж. Тумунов); нюдэ муутай хараха муутай, нюдѳѳр муу (с плохим зрением, плохо видящий): Нюдэ муутай хүгшэн эжымни бүхэли үдэртѳѳ һуужа, хэды ехэ оролдолго гаргажа, нарилжа, үмдыемни халаа хадхаа һэм? (Ц. Шагжин); нюдэ һайтай һайн нюдэтэй, харахадаа һайн, хурса нюдэтэй (с хорошим зрением): Энэ зүү һабагшалхада нюдэ һайтай хүн хэрэгтэй болоод байна; хурса нюдэн а) харахаар һайн нюдэн (хорошее зрение); б) шэнжэлэнги хараса (острый взгляд, всевидящий взгляд); нюдэ хурсатай хүн а) нюдэ һайтай хүн, харахадаа һайн (человек с хорошим зрением); б) адаглахадаа бэрхэ хүн, обёорходоо бэрхэ хүн (наблюдательный); нюдэншни хурса, шэхэншни һонор хараха һайтай, дуулахадаа һайн (зрение у тебя острое, слух тонкий): – Харин мүнѳѳ үглѳѳгүүр нюдэншни хурса, шэхэншни һонор болоһон байгаа гээшэл, – гэжэрхёод, Жарантай шогтойгоор эльгэ хатана (Х. Намсараев); түүхэй нюдэн а) муу нюдэн, харахаар муу нюдэн (плохое зрение); б) бүрэгэр, һүлэр нюдэн (мутные глаза); 3) хараса (взгляд, взор): Тиибэшье зоной нюдэнһѳѳ хашарһан янзатай, түбэд гуримаар үргэн шарф толгойдоо боожо, сасагыень хахад нюур дээгүүрээ һанжуулжархиба (Д. Батожабай); хулгай нюдэн һэмээхэнээр харалга (вороватый взгляд): Харин Гармамни юушье бодоо юм һэм, нам уруу хулгай нюдѳѳрѳѳ харасагаан, уруу дуруугаар мүшэр хухалжа ябахадаа, минии түрүүшын үдэрые һануулаа һэн (Ц.-Д. Хамаев); нюдэ адуулха а) нюдэнэй харасаар хүнэй байдал элирүүлхэ, ойлгохо (наблюдать за чьим-л. взглядом); б) шэлж. һаймһарха (заискивать, стараться угодить); нюдэнһѳѳ алдахагүй (гү, али табихагүй) ходо хаража байха, нюдѳѳ табижа байха, алдангүй хаража байха (не упускать из виду, не спускать глаз): Бухал табижа ябаһан хүнүүд соо Янжима хээтэйн бэринь бүришье элеэр харагдана: бэедэнь тааруугаар һууһан хүхэ һудалтай сагаан кофтыень … хүгшэн нюдэнһѳѳ алданагүй (Ж. Тумунов); нюдэ татаха (гү, али буляаха) һонирхуулха, анхарал татаха (притягивать взор): Теэд юундэ энэ лама Амгаланай нюдые татана гээшэб? (Ц. Галанов); нюдѳѳ табиха үе-үе хаража байха (приглядывать, присматривать): Хурдан газаа гараад ерэтэрни хѳѳрүүлжэ байһан һүндэмни нюдѳѳ табижа байгаарайл даа; хүнэй нюдэнһѳѳ холо хүнэй харахагүй газарта (подальше от людских глаз): Хүнэй нюдэнһѳѳ холо хээрэ ябахадаа, Субадии сүлѳѳ ороһон шэнги сэдьхэл һанааниинь нэгэ бага тэниидэг байгаа (Н. Очиров); нюдэн дороһоо холодохо далда орохо, харагдахаяа болихо (скрыться с глаз): Эдэ дархашуулай һонирхонги нюдэн дороһоо һэмээхэн холодохо хэрэгтэй (Д. Эрдынеев); нюдэндэ дайралдаха (гү, али торолдохо) харагдаха (бросаться в глаза, попадаться на глаза): Дайсад ябаал һаа, хэн нэгэнэйнь нюдэндэ торолдохо (Б. Шойдоков); нюдэ далда орохо орогүй үгы болохо, харагдангүй үгы болохо, хоргодохо (скрываться); шэнэ нюдэн шэлж. дадаһан бэшэ, ондоогоор харадаг нюдэн (новый взгляд): Эндэ тиимэшье үни хүдэлѳѳгүй, шэнэ нюдэн ха юмта даа (Д. Эрдынеев); 4) үсѳѳн тагнан харагша, хинан харагша, (надзор, присмотр): Хойноһоомнай олохон нюдэд шагаана шарбана (Ц.-Ж. Жимбиев); нюдэ табиха харуул, тагнуул табиха (обеспечивать надзор); 5) тоо, тэмдэг – хаарта болон элдэб ондоо наадануудта (очко, пометка на картах и игральных фишках): Газарһаа ургаһан шулуун шэнги бүхѳѳр зогсоһон монголой бүдүүн хүзүүн халта хажуу тээшээ нугаралдаад, балсанташаһан шэрэм хара нюурһаань, шарбуунын нюдэд мэтэ, улаан шуһан дуһалба (Д. Батожабай); 6) нюдэндэ адли харагдадаг юумэн, хуби (нечто, похожее на глаз): Рациин хайрсагта улаан сагаан хоёр нюдэд носоһон шэгтээ (Ж. Тумунов); сонхын нюдэн сонхын рамын шэл һуулгагдаһан таһалга (звено оконной рамы); үбдэгэй нюдэн тойной хоёр хажуугай хонхорхой (ямка по обеим сторонам коленной чашечки): Тиигээд халатараа галда шарагдаһан үбдэгэйнгѳѳ нюсэгэн нюдэдые һааритайхан гарайнгаа альгаар басагад, һамгадһаа далдална (Ч. Цыдендамбаев); гэшүүһэнэй нюдэн гэшүүһэнэй гараһан һуури, нүхэн (глазок в доске от сучка); шэгнүүрэй нюдэн шэгнүүрэй хэршэлээ (насечки на безмене).