НОХОЙ

1. юум. н. 1) бууса хорёо харуулхын, агнуурида абажа ябахын, хони мал адуулхын тула тэжээдэг араатан бүлэгэй гэрэй амитан (собака, пёс): Теэд удаан саг соо тэдэнэй тэмсэл үргэлжэлбэгүй, харин үнѳѳхи даахитай хара нохой суухатай шара тоһыень хомхой амаараа хам зуугаад, хотоной дундуур харайжа мэдээ һэн (Д. Батожабай); Гүйхэ нохойе гүйхэгүй нохой һаатуулба (Оньһ. ү.); нохой гахай (гү, али шубуун) нохой болон бэшэшье хүнэй гарһаа эдеэлдэг гэр тойроной тэжээмэл амитад (домашние животные, собака, свинья и прочая живность): Хэжэнгэ нютаг хэбээрээ тэндэ хэбтээшье һаа, зоболонгой хара һүүдэртэ улам зузаанаар хушагдажа, үнэншэ сэхэ үгытэй хүнүүд үүдэндэ нохой гахай шэнги гангинажа, худалша хомхой баяд ноёд хойморто арсалан барас шэнги архиралдажа һуунад хаям (Х. Намсараев); Нохой шубуун, галуу нугаһадшье хабарай түрүүшын наранда жарган жииган сэнгэнэ (Ч. Цыдендамбаев); нохой гахайгүй хооһон, зѳѳригүй, юушьегүй (≈ гол как сокол); эрэ нохой эмэ (үлэгшэн) бэшэ нохой (кобель): Эрэ нохой айлда эрьехэдээ муу гэжэ урданай буряадууд хэлсэдэг байгаа; агта нохой шэмхэгдэһэн, заһагдаһан эрэ нохой (кастрированная собака); хотошо нохой бууса хорёогоо харахадаа бэрхэ һургамал нохой (дворовая собака, дворняжка): Томо хара хотошо нохойнь хусан болин алдаад, һүүлээрээ энеэбхилһээр, Баданда ерэжэ, зѳѳлэхэн улаан хэлээрээ гарыень долёохоёо һанан, эрхэлшэбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); хаб нохой томо болодоггүй үүлтэрэй бэеэр бага нохой (комнатная собачка, моська): Нооһон оймһотой маяа хүлэйнь ойро, баабгайн хара арһан дээрэ, шарахан хаб нохой хэбтэнэ (Ч. Цыдендамбаев); хурьган нохой гэртэ баридаг, һайн үүлтэрэй торголиг һаглагар үһэтэй бэеэр багахан нохой (болонка); гүлгэн нохой бэеэ хүсѳѳгүй, наһаар бага нохой (щенок): Муу заяан, эрлигэй элшэ ерэхэдээ, үхибүүн бэшэ, харин гүлгэн нохой, буха, тэхэ хэбтэнэ гэжэ эндүүрээд, абангүй ошожо болохо гэжэ түрэлхидынь найдана ха юм (Ч. Цыдендамбаев); Гүлгэн нохой шүдэрхүү, залуу хүн хүсэрхүү (Оньһ. ү.); зольбо нохой эзэгүй, хэнэйшье бэшэ, зайгуул нохой (бродячая собака): Богдын Хүреэндэ зольбо нохойнууд хэршье олон байбал, гэдэһээ үлдэдэггүй һэн (Д. Батожабай); ангууша нохой агнуурида дахуулаад ябадаг тусхай һургамал нохой (охотничья собака): Ангууша нохой зуудаггүй, харин уяанай нохой аймшагтай гэжэ мэдэхэ һэн тула Бадма дүтэлхэеэ зүрхэсэнгүй тээ саанаһаа ооглобо (С. Цырендоржиев); Абари муутай ноёнтой нэгэдэнхаар, ангууша нохойтой нүхэрлэһэн дээрэ (Оньһ. ү.); зуудаг нохой уяанда байдаг, хэрзэгы зантай, хүниие хазахадаашье һаатахагүй нохой (кусающая, злая собака): Хожомоо Янгар хари хүниие дүтэ үзэдэггүй, үнгэрхэдѳѳ гэнэдхээжэ зуудаг нохой болошоо бэлэй (С. Цырендоржиев); һургамал нохой элдэб ушарта юумэ унхидуулаад, бэдэрүүлжэ, мүрдүүлжэ һургагдаһан нохой (обученная собака); нохой табиха нохой уяаһаань табижа, танигдаагүй хүнэй болон малда добтолһон арьяатанай урдаһаа нохой тухиран ябуулха (отпускать собаку на зверей и непрошенных гостей); нохой үдхэхэ һайн үүлтэрэй эрэ эмэ нохойнуудые зорюута тэжээжэ, олон болгохо (разводить собак, заниматься собаководством); нохой үдхэдэг газар һайн нохойнуудые тусхай зорилготойгоор олон болгодог, баридаг газар (собачий питомник); нохой тухирха хүлеэгдээгүй хара хэрэг хэхэеэ ерэһэн хүнүүдые болон ан арьяатаниие нохойдо тусхай тэмдэг үгэжэ намнуулха (науськивать собаку, травить собаками): Хоёр нохойдол адляар тэдэнияе тухиржа носолдуулхые хэдышье тэрэнэй оролдобол, хуушанай шоно болоһон барилдаашад ѳѳһэдынгѳѳ һанаашаар дүрэеэ буляалдана (Д. Батожабай); нохой хорихо нохой абаха, хусахыень болюулха (удерживать собаку, отдавать запретительные команды): Саанаһаань сээжэбшэ дэгэлтэй, үбдэг соорхой үмдэтэй, хүл нюсэгэн нэгэ хүн гүйжэ ерээд, тонгогошон байжа мэндэшэлээд, морииень сэргэдэ уяад, нохой хорижо, гэртэ оруулна (Х. Намсараев); нохойгоор агнаха һургамал нохой дахуулжа агнаха (заниматься псовой охотой): Нохойгоор агнахада эрэ, эмыень илгаруулхань хүшэр, заримдаа эхэ булган баригдашадаг (С. Доржиев); нохой дуудааша борбилоо түрэлэй шубуун (дрозд); хүгшэн нохойн хусаһан – үүр сайтар, үбгэн хүнэй хэлэһэн – үе дууһаса (Оньһ. ү.) наһатай хүнэй хэлэһэн үгэ сэсэн байдаг, тэрэниие баримталжа ябаха хэрэгтэй (кто стар и бывал, тот дело сделает хорошо и совет даст умный); нохой хамартаа хүрэхэдѳѳ уһаша (Оньһ. ү.) нэтэржэ оролдобол, ямар нэгэн шухала хэрэг бүтээхэнь бэрхэтэйшье һаань, һанаһан хэрэгээ бүтээхэ (добиваться своего): Нохой хамартаа хүрэхэдѳѳ уһаша гэдэг юм шуу даа (Ц. Дон); зуд болоходо нохой таргалха, зоболон болоходо лама баяжаха (Оньһ. ү.) сагай муудахада баяд ноёд болон ламанарта олзотой гэһэн удхатай (букв. при бескормице набирают жир собаки, на несчастье простого народа богатеют ламы и нойоны): Энэнь хадаа зуд болоходо нохой таргалха, зоболон болоходо лама баяжаха гэһэн арадай сэсэн үгые бодото байдал дээрэ харуулһан юм (Х. Намсараев); ◊ нохойн эдихэгүй (гү, али долёохогүй) хэндэшье хэрэггүй, бузар булай, жэрхэмшэг (мерзкий, гадкий, противный): – Архи гээшэ нохойн эдихэгүй хара уһан, муу эдеэн (С. Цырендоржиев); Хүл дээрээ гараһаар, зарим залуушуул гахайн эдихэгүй, нохойн долёохогүй хара уһаар хоол хэдэг болошонхой (Ц.-Д. Хамаев); нохойн эдихэгүйгѳѳр хэлэхэ муушалха, муухайгаар хэлэхэ (смешивать с грязью – о наговорах); нохой гахай болотор муушалха аймшагтайгаар, олиггүйгѳѳр муушалха (порочить, охаивать, поливать грязью); нохойн гангинама тэсэшэгүй, тэсэхын аргагүй (невыносимо, ужасно): Наран нохойн гангинама хурсаар шараһаар баруулжа, дорошог оробо (Д.-Д. Дугаров); нохойёо оруулха һѳѳргэдэхэ, эсэргүүсэхэ (делать что-л. вопреки, во вред); энээгээр нохой тахалхагүйш энээгээр юушье бүтээхэгүйш, зѳѳри болгохогүйш (из этого ты ничего не сделаешь, это ни на что не годится); 2) хараал. нохойтой жэшэжэ, дураа гутаһан хүнѳѳ баһамжалан харааһан үгэ, золиг, шүдхэр, муу, муухай, адаг хүн (негодяй, презренный человек, сукин сын): — Тэрэ нохойшни һахюуһаяа хаяһандаа одоол һалааб, үхѳѳб гэжэ этигэшоод, улаан гал руушье орохоор болоод ябана (В. Гармаев); бужуутай (гү, али хара) нохой, хара нохой газари, нохой даhаа хара золиг, муу золиг (паршивая собака): – Үнэн сэхэеэ хэлэхэ гү, али үгы байна гүт? Муу нохойнууд газари! – гэжэ бадашана (Х. Намсараев); – Үшѳѳ намда шэдүүлхэбши, хара золиг, һэшхэлгүй нохой даһаа! (С. Цырендоржиев); ямаан дэгэл хэдэрһэн нохойш! буряадууд ямаанай арһые мууда тооложо, һайн хубсаһа оёдоггүй байһан дээрэһээнь, хүниие дарлажа, баһамжалжа хэлэгдэһэн үгэ, муу нохой (собака ты в козлиной шубе); ○ шоно гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. элирх. үүргээр хэрэгл. 1) нохойн арһаар оёһон, нохой шэнги, нохойдол, нохойдо хабаатай (собачий): нохой даха; нохой голтой (гү, али амитай) бүхэ голтой (живучий); нохой һохор саагуур бодолгүй, саашанхияа бодохогүй (крайне недальновидный); нохой жэл монгол литээр арбан хоёр жэлэй арбан нэгэдэхи жэл (год собаки): 1946 ондо сагаалганай һүүлээр түрэгшэд нохой жэлтэй юм; нохой саг зүүн зүгэй литээр – 19 саг 40 минутаһаа 21 саг 40 минута хүрэтэр саг (с 19 ч. 40 мин. до 21 ч. 40 мин. время собаки по восточному календарю): Нарамнайшье оройхон боложо байна ха, урагууднай нохой сагта тэндэһээ мордожо, гахай сагта эндэ бууха юм һэн (Х. Намсараев); 3. аянг. ү. 1) голхорол, урмаа хухаралга ба һэргылэлгэ харуулһан удхатай һэ! бузар; эй ян гэжэ даа (межд. для выражения досады, огорчения, предостережения): – Нохой, тэрэш минии ами наһанай яагаашье һаа хайхархагүй, би тэрээндэ дархан лэ һэн туладаал хэрэгтэйб! – гэжэ Бабуудай шэбэнэбэ (Х. Намсараев); нохой халхай, барг. нохой хохой ай, ай шүдхэр, ай бурхан (межд. для выражения предостережения, удивления, испуга): Нохой халхай! Тиигэжэ нэгэ хүйхэрэй хатуу һабарта орошохош (Г. Дашабылов); Нохой хохой тэрэ халуун домбо дайражайбаш!; Хэдэн хүнэг уhа ханза руугаа эюулээд, энэмни хаагуураа hааяшагшааб гэжэ шагаабаб, шарбабаб. Нохой халхайшни. Соб гэхэ нэгэшье дуhал уhан гоожобогүй (Г. Дашабылов); – Нохой халхай! Эндэмни хэн бии болошооб? (Б. Пурбуев).