НЭРЭ

1. юум. н. 1) хүнэй түрэхэдэ гү, али ямар нэгэ юумэнэй бии болоходо тэрээниие онсолон тэмдэглэһэн үгэ; үсѳѳн ара нэрэ, хүнэй али нэгэ шэнжээр нэрэ гаргажа, нютаг нугадаа суурхаһан нэрэ (имя, название, наименование; редко прозвище, кличка): Баярмаа «Надя» гэһэн нэрыень «наада», «наадаха» гэһэн үгэдэл адлишаан, энеэбхилэн һууба (Ц.-Ж. Жимбиев); Бидэ сэрэгүүдэй дабшаха замда ушарһан нютагуудай олохон нэрэнүүдые мэдэжэ абанабди (Н. Дамдинов); нэрэ обог хүниие онсолон тэмдэглэһэн үгэ болон уг залгамжалһан гэр бүлын үгэ (имя и фамилия): Тиигээшье hаань, үзэг бүхэнииень анхаралтайгаар харабал, алдалан унаhан сэрэгшэдэй нэрэ обог уншажа боломоор байна (Ц.-Ж. Жимбиев); нэрэ алдар ямар нэгэ хүнэй эсэгын болон ѳѳрын дуудаха үгэ (имя и отчество): – Тиимэ, – гээд, Баторов Николаевай нэрэ алдарые толгойдоо оруулжа, нилээн ядабашье һанажархиба. – Дмитрий Николаевич! (Б. Шойдоков); нэрэ нэлдэр аман зох. хүнэй түрэхэдэ тэрээниие онсолон тэмдэглэһэн үгэ (имя): Шара голой хаашуулай / Одхон хааниинь боложо, / Хара-Гэрэл хаан гэжэ / Нэрэ нэлдэрээ нэрлүүлбэ, / Соло солдороо сололуулба (Гэсэрһээ); ара нэрэ а) муу заяанһаа хамгаалһан нэрэ (охранное имя): Бутидмаагай ара нэрэнь Хүбүүшхэ юм; б) хүнэй али нэгэ шэнжээр нэрэ гаргажа, нютаг нугадаа суурхаһан нэрэ (прозвище, кличка): Бидэ хоёрой нэрэ нэрлэхэдэ, хатуу байхадань, Виктор намда «Байгал», Дуйсенбектэ «Балхаш» гэжэ ара нэрэ үгэhэн юм (Г.-Д. Дамбаев); нюуса нэрэ ямар нэгэн шалтагаанаар ѳѳрынгѳѳ нэрэ мэдүүлэнгүй, ондоо нэрээр ябаха ушар (псевдоним): Гушан долоон оной хардалга, мүрдэлгын үндэһѳѳр ошоһон аад, партиин XX съездын ашаар хэрэгынь сагаарһан хүнүүдэй нэгэн болохо Базар Барадиевич Барадинай (нюуса нэрэнь Самандабадра) наһанай ябадал, хэһэн хэрэгүүд тухай хэлсэхээр саг тулажа ерээ (Г. Туденов); бодото нэрэ үнэн, хуулита нэрэ (настоящее имя): Залуу гвардеецүүдэй бодото нэрэнүүдынь тэрэ зандаа роман соо хэлэгдэнхэй (Х. Намсараев); нэрэ дуудалга нэрэ дуудажа, тэмдэглэлгэ (перекличка): Хэшээлэй эхилхэдэ, нэрэ дуудалгын хэдэн минута үнгэрбэ; нэрэ зүүхэ а) нэрэтэй болохо, нэрэдэ гү, али зэргэдэ хүртэхэ (носить какой-л. титул, прозвище): Сагаан Дара эхын хубилгаан Дондогдулма эзэн хаанай хатан нэрэ зүүжэ, гүрэнэй «дээдэ дангина» зэргэдэ хүртэхэ болоно бшуу (С. Норжимаев); Тиихэдээ хэрзэгы дошхон абари гаргадаг ба манай сэрэгшэдтэ баригдажа үгэдэггүй байһан тула «Хара пантерэ» гэһэн нэрэ зүүһэн юм байна (Б. Мунгонов); б) шэлж. ёһо түшүүлхэ (не от чистого сердца исполнять, притворяться): Зѳѳри, солодонь орожо, дурлаһан нэрэ зүүхэ болоно гү? Үгы хаш даа, Тамара Николай Корытовто дурлажа шадахагүй (С. Цырендоржиев); нэрэ гаргаха наада хараха, нэрлэн наадалха (обзывать): Үхибүүд, бэе бэеэ нэрэ бү гаргагты!; нэрэ нэрлэхэ нэрэ дуудаха (произносить имя, называть): Һүнэһэ дуудуулхадаа, уншалгын һүүлдэ дуудуулһан хүнэй нэрыень нэрлэн ооглодог юм; нэрэ табиха а) нэрыень бэшэхэ (писать, гравировать чьё-л. имя): бэлэгэй дүрѳѳтэй бэһэлиг дээрэ нэрэ һиилэн табиха; б) ямар нэгэн дансада гараа табин баталха (подписывать какую-л. бумагу): договор дээрэ нэрээ табиха; нэрэ үгэхэ ямар нэгэ нэрэтэй болгохо, нэрлэхэ (давать имя или название, нарекать): Һүүлэй һүүлдэ Булад гэһэн нэрэ үгэхэ гэжэ шиидээ һэн, юундэб гэхэдэ, энэнь буряадшье хүнэй, ородшье хүнэй ойлгожо ядахаар бэшэ нэрэ байба ха юм (Б. Мунгонов); нэрэ дээрэ хэнэйшьеб нэрэ бэшэжэ (на имя кого-л.): Һэжэгтэй хүнүүдэй нэрэ дээрэ ерэһэн бэшэгүүдые мүн лэ полици уншаха уялгатай һэн (Д. Батожабай); юумэнэй нэрэ хэлэ шэнж. хүн, амитан, юумэн үзэгдэл болон бодото тодорхой, юрэнхылэнги шанартай ойлгосонуудые зааһан үгэ (имя существительное): Юумэнэй нэрэ гэхэ гү, али жэнхэни нэрэтэйл холболдоходоо, холбоо үгэ болоно, жэшээнь: хаб харанхы һүни, саб сагаан хонин г.м. (Ц. Бальжинимаева); тэмдэгэй нэрэ хэлэ шэнж. юумэнэй үнгэ, шэнжэ шанар, байдал г.м. зааһан нэрэ (имя прилагательное): Бусад шүлэгүүд соонь бүридэлтэ тэмдэгэй нэрээр гараһан, гүнзэгы удха багтааһан эпитедүүд олон дайралдана: дуулгата Алхана, одото зам, гургалдайта хабар, атаа жүтѳѳтэ юртэмсэ г. м. (Л. Шагдаров); нэрэ томьёо мэргэжэлэй ойлгомжонуудые тодорхойлон дамжуулдаг үгэ (термин): Тон «түлэб» гэжэ нэрэ томьёо совет үеын грамматика соо бии болоһон байна гээшэ (Л. Бадмаева); нэрэ һурагүй а) ушаргүй, шангаар, бүхыгѳѳрѳѳ (вовсю, сильно): Тиигэхэ мүртѳѳ атаа жүтѳѳндэ абтаһан зүрхэмни нэрэ һурагүй лугшаад, хасараарни халуу бусалжа эхилбэ (Д. Дылгыров); б) таһалгаряагүй, үргэлжэ, (то и дело, беспрестанно, без конца): Тагар үбгэнэй түргэн дуугархада, ямаан һахалынь нэрэ һурагүй шодоголзоод, талын хүнэй энеэжэрхихээр болоно (Д. Батожабай); в) гэнтэ, һанамсаргүй, ямаршье шалтагаангүйгѳѳр (внезапно, вдруг, ни с того, ни с сего, без причины): Роза бүхы шадалаараа рульдань һуухадаа, арбан шүдэеэ хам зууна, тэрэнэй зосоонь улам бүри уйтархадал гэнэ, нэрэ һурагүй уйлаха дураниинь хүрэнэ, юрэдѳѳ, би шофёр боложо шадахагүй хаб даа гэжэ голхорно (Ц.-Ж. Жимбиев); г) огто, бүрин, бүримүһэн (совершенно, совсем, полностью): Ори гансахан хүбүүгээ нэрэ һурагүй мартанхай, шолмос хара хүсэлѳѳ бэелүүлхэ гэхэдэнь, мүшэтэ һүнишье туһалаагүй, басаганшье тиимэ һулһаади бэшэ байгаа ха юм (М. Осодоев); нэрэ һурагүй энеэжэрхихэ гэнтэ энеэжэ эхилхэ (вдруг рассмеяться): Мухандаан бүглэршэһэн юумэдэл, абяагүй һуутараа, нэрэ һурагүй энеэжэрхибэ (Д. Эрдынеев); ◊ нэрэ болохо оро дүүргэхэ (быть лишь названием): Тон хүндэ ажалыень Балдан хэжэ гараа ха юм даа, теэд нэрэнь Дугарай болоо; саарһан дээрэ нэрэ болохо ямар нэгэн юумэн бэелүүлэгдээгүй аад, хэгдэһэн гэжэ тэмдэглэгдэхэ (не осуществляться): Поолидо минеральна үтэгжүүлгэ гаргагдаагүй аад, саарһан дээрэ гаргагдаһан нэрэ болоо; нэрэдээ хүрэмѳѳр (гү, али хүрэмэ) дээдэ хэмжээнэй, һайн (достойный своего имени): Харин хүбүүндээ Санджи гэжэ нэрэ үгѳѳб, нэрэдээ хүрэмэ сэбэр, сэсэн, һайхан хүн болоорой (Ц.-Ж. Жимбиев); Нэрэдээ хүрэмѳѳр үндэр хэмжээндэ концерт наада харуулба; нэрэдээ хүрэхэгүй һанаһанда хүрэхэгүй, найдабарииень харюулхагүй (не оправдать своего доброго имени); 2) алдар, соло, хүндэ, ехээр тараһан суу, олон хүндэ мэдээжэ байлга (известность, авторитет, репутация): Нэрэ олохо – наһанай, нэрэ алдаха – үдэрэй (Оньһ. ү.); нэрэ муутай муугаар хэлсэгдэдэг, муу алдартай (пользующийся плохой репутацией); нэрэ хүндэ (гү, али түрэ) а) бүгэдэдэ тоогдоһон удха шанар, нүлѳѳ, ямба, нэрэ алдар, дура һэшхэл (авторитет, почёт): Юуб гэхэдэ, тэдэнэй тонуул дээрмэ хэхэ, хашалан зоболон үзүүлхэ бүри буряадуудта ородуудай нүлѳѳ, нэрэ хүндэ улам үргэдэхэ бшуу (Б. Санжин, Б. Дандарон); Һүүлэй һүүлдэ нэрэ түрѳѳ хухаржа, хуха нуга хэлсүүлжэ, хүнэй энеэдэ наадан боложо һалагдаба ха юм (Ц.-Ж. Жимбиев); б) хүнэй хүндэдхэмѳѳр, бахархамаар сэдьхэлэй шанарнууд, тэрэнэй сахил ойлгомжонууд (честь): – Һэшхэл, нэрэ хүндэ тухай энээхэн хүбүүнтнай тон зүб бодоно, – гэжэ аха Доржиев хѳѳрэлдѳѳндэ оролсобо (В. Гармаев); нэрэ хүндые доройтуулха хүниие хардаха, элдэб үгѳѳр хэлэхэ, хүндыень бууруулха (порочить чью-л. честь): Зайһанай нэрэ түрые үшѳѳ удаан доройтуулха гүш, али эмхи гурим байгуулха гүш? (Ч. Цыдендамбаев); нэрэ гутааха (гү, али бузарлаха) нэрэ доройтуулха (компрометировать): Иигэхэдээ Аюуша хүрьгэн эсэгын хүбүүнэй нэрэ гутаажа ябаһан хүн болоно бэшэ аал? (С. Цырендоржиев); Хэлээ һаа нэгэ дүтынгѳѳ хүнэй нэрэ бузарлаха байгааб (Д. Эрдынеев); нэрэ соло суурхаһан нэрэ (звонкое имя): Ара үбэртэ баян бүдүүн гэгдэжэ, нэрэ солоёо дуулдаһан Бадма абгайда хэн муу юумэ хэнэб, хэн нэрэ түрэдэнь хирэ тооһо халдаанаб, тэрэ хүн минии гарһаа зайлахагүй! (Х. Намсараев); ◊ нэрэ хухалха хардаха, гүрдэхэ, хүнэй нэрэ бузарлаха (компрометировать кого-л.): Та хододоол энэ таамаг үгэнүүдые хэлэжэ, Мархай абын урда минии нэрэ хухалха һанаатай гээшэ гүт? (Ц. Шагжин); нэрээ хухарха элдэб үгѳѳр хэлүүхэ, хүндэеэ буураха (срамиться, дискредитироваться): Харин тэрэнь хайшаа юм агшаб, галгүй газарта утаан гарадаггүй юм бэзэ, Зади-Хандашье залуушуулай дунда нэрээ хухаржа, наада энеэдэн болоод, дуу шуунда ороо юм аабза (Х. Намсараев); Нэрээ хухаранхаар, яһаа хухара (Оньһ. ү.); тэрээндэ нэрэ байхагүй юундэшье һаатахагүй, ямаршье муу юумэ хэжэ шадаха (он на все способен); 3) зэргэ, хэргэм, тушаал (степень, звание, чин, ранг, титул); нэрэ зэргэ хэргэм, тушаал (звание): Энээнэй хойно тэбхэр таба хоноод байхада, курсын экзамен дүүрэжэ, курсантнарта офицернүүдэй нэрэ зэргэ олгогдобо (Ж. Тумунов); нэрэ абаха зэргэдэ хүртэхэ (получать звание): «Буряад республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн хүндэтэ нэрэ абаха; ○ алдар гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.