НЭГЭ(Н)

(Н) 1. тоог. н. 1) эгээ бага бүхэли тоо, ганса, гансаараа байһан, хоёр юумэнэй нэгэниинь (один): Мүн галгүй ушааг дээрэнь нэгэ томо горшоог, шаазан гүйлгэһэн үнэгүй ногоон гүсэ байба (К. Цыденов); нэгэ зулаар (гү, али амяар) гансата, абаһаар, тогтон торонгүй (одним духом, залпом, сразу): Түгэд шиидшье гэжэ дуугараагүй, хахад тагша архи нэгэ амяар гудамхяад, хэршэмэг хилээмэ үндэбэ (М. Осодоев); Би нюдѳѳ нэгэ мүрһѳѳнь нүгѳѳдэдэнь, заримдаа алгад гүйлгэн байжа, нэгэ амяар дууһыень уншажархибаб (А. Жамбалдоржиев); Үсѳѳн хоног соо эд болохыень хаража, Мархансай нэгэ зулаар эрьюулгэдэ олон арһа хабшуулгадаг (Ч. Цыдендамбаев); нэгэ доро гансата, дары (за один раз, сразу): Тэрэ уйлаан соогуураа энеэбхилэн, ирагуу һайхан хоолойгоор нэгэ доро энеэжэ орилжо байба (С. Доржиев); нэгэ һууһаар һууһаар һуужа, нэгэ доро (за один присест): Балжад нэгэ һууһаар хүбүүндээ үмдэ оёжорхибо; нэгэ-нэгэ туд бүридѳѳ нэгэ, ганса-ганса (по одному; одно-): Эгээл эндэ хоёр хүбүүдтээ нэгэ-нэгэ гэр зэргэлүүлэн барюулдаг hаа, ехэ тэгшэ газар байна даа (Г.-Д. Дамбаев); Нэгэ-нэгэ таһалгатай табан байра тушаагдаба; нэгэ-нэгээр ганса-гансаар (по-одному, один за другим, друг за другом): Юуншье боложо байһыень ойлгохоёо болишоһон Аламжа энэ хэрэг баһал һонирхожо, гар наанаһаа тоосолдожо байһан хүнүүдэй нюурнуудые нэгэ-нэгээр шарайшалан харана (Д. Батожабай); нэгэ хахад нэгэ бүхэли дээрэ хахад (полтора): нэгэ хахад метр хэмжүүртэй торгон; нэгэ хахад саг ерэн минута (полтора часа): Аяар нэгэ хахад саг соо шамайе хүлеэбэб; нэгэ хахад дахин нэгэ бүхэлеэр болон хахадаар (в полтора раза): юумэнэй сэнгэй нэгэ хахад дахин дээшэлэлгэ; нэгэ наһатай нэгэтэй, үендѳѳ хүрэһэн (годовалый): Доржын нэгэ наһатай байхада, Петрозаводскдохи учебнэ командада зургаа һара һураһанай һүүлдэ, юрын хасаг байһан Банзар Боргонов Джидын таможнидо эльгээгдэһэн юм (Ч. Цыдендамбаев); нэгэ удаа (гү, али дахин) ганса дахин (один раз): Арадаа багахан үргэбшэтэй, буутай, туранхай үндэр бэетэй Атешка ойто хадын хаяагаар тойрожо ябахадаа, нэгэ удаа даллаад, хойто зүг тээшэ алхалба (Д.-Д. Дугаров); Тэрэ сагта конфетэ гээшэмнай жэл соогоо нэгэ дахин, гансахан энэ сагаалгандал, манай аманда ородог зүйл байгаа ха юм (Ц. Шагжин); нэгэ бүхэнтэй нюргандаа ганса тобогортой (одногорбый – о верблюде); нэгэ килограмм тоһон мянган грамм тоһон (один килограмм масла): Нэгэ килограмм тоһон табан зуун түхэригтэ юм; нэгэ үгѳѳр хэлэһэн харюу богони харюу (краткий ответ): Саанаһаань «ошохоб» гэжэ нэгэ үгѳѳр хэлэһэн харюу дуулдаба; нэгэ үгѳѳр хэлэхэдэ тобшоор хэлэхэдэ (одним словом): Нэгэ үгѳѳр хэлэхэдэ, баабайнгаа бүхы наһан соогоо, үдэр бүри ябуулжа байһан ажал ябуулгые үргэлжэлүүлхэ ёһотойб гэжэ һайн ойлгоноб (Ц. Цырендоржиев); 2. түл. ү. 1) ямар бэ даа, ямаршьеб (какой-то, некий): Тиигээшье һаань, дүүнь холын нэгэ хүнды, ахань гахай олзолоошо наагуурхи газар дайдаа шалгахаяа хоёр тээшээ эрид таһаржа, ябагаар гарабад (С. Доржиев); нэгэ хүн ямаршьеб хүн, хэншьеб (какой-то человек, кто-то): Нэгэтэ үдэшэ, оройхон хүдэлмэриһѳѳ гансаараа бусажа ябатарни, гэнтэ нэгэ хүн хойноһоомни таб-таб гүйжэ, хүсэжэ ерэхэдээ Ёндон байба (Ц. Дон); нэгэ басаган ямаршьеб басаган (некая девушка): Таниие нэгэ басаган һураад гарана һэн; нэгэ юумэн юуншьеб, энэ тэрэ юумэн (какая-то вещь, что-то, кое-что, нечто): Басаган хүл дээрээ бодожо, тээ саашаханаа ошоод, газараар юушьеб бэдэрэн ябатараа, булагай уһан руу нэгэ юумэ шэдэжэрхибэ (Ц.-Ж. Жимбиев); ямар нэгэ юумэн али нэгэ, ямаршьеб юумэн, хүн (что-либо, что-то; ничего): Гэрэй эзэн үбгэн ямар нэгэ юумэн тухай һанаагаа табижа, ехэл бодолгото болоһон хэбэртэй, хирэ болоод лэ гааһаяа аманһаа абажа, уралаа үлэ мэдэг хүдэлгэн һууна (Х. Намсараев); хэн (гү, али хэншьеб) нэгэн хэн бэ даа (кто-то, некто): Тэрэ буу зэбсэгые хожом хэрэгтэй боложо магадгүй гээд, хэн нэгэн зорюута хадагалжа байгаа юм байна (Б. Мунгонов); – Үгы бэзэ, – гэхэ мэтын хѳѳрэлдѳѳнэй дунда хэншьеб нэгэ хүн, томоотойгоор хэлэнэ (Ц. Дон); ямар (гү, али ямаршьеб) нэгэн ямар бэ даа нэгэ (какой-то, некий): Гэнтэ ямар нэгэн хабхаг хаалтаһаа мултарһандал, галзуу шанга һалхин гэнтэ сохиһон юумэндэл үлеэбэ (С. Доржиев); Носожо байһан галай дүлэн тээшэ сэхэ харашоод, ямаршьеб нэгэ бодолдо абтан һууна (В. Гармаев); хэзээ нэгэ үни, хэзээшьеб (когда-нибудь): Хэзээ нэгэ намайе ялада унагааһан, доромжолһон хүндэ ерэжэ туһалха үгыхэн лэ гээби даа (Б. Мунгонов); хаана нэгэ (тээ) хаанашьеб, мэдэгдээгүй газарта (где-то, где-либо): Ефимэй досоо хёморно: ангуушадта хюмһанай харыншье тухай туһа хэжэ шадахагүй аад, юушэн дахасалданабиб, эдэнэй хаана нэгэ ойн оёорто орхёод ябашоо һаань, һалаһан хэрэг (С. Цырендоржиев); хожом нэгэ хэзээб даа (как-нибудь потом): Хожом нэгэ аргыень олоод, амараг шамдаа заабол бусажа ерэхэб! (М. Осодоев); хайшаашьеб нэгэ ямар бэ даа (как-то (не совсем ясно как): Эндэ хайшаашьеб нэгэ таагүй; (нэгэтэ, хэдыдээшье) нэгэ сагта хэзээшьегүй, ерээдүйдэ, нэгэтэл (когда-нибудь, однажды): Нэгэ сагта шамайе оложо, гэртээ абаашаха бэзэб (А. Ангархаев); Би амиды мэндэ ябаа һаа, нэгэтэ нэгэ сагта бусажа, айл нүхэд, арад зонтоёо уулзажа, амар мэндэеэ мэдэлсэжэшье болохоб (Х. Намсараев); Сэдүүгэй яяр Цэрэнпил үхэхэ ёһоороол үхѳѳ гээшэ, тэрээнэй уһанда орожо үхѳѳшьегүй һаа, хунхан толгой дээрэнь хуһан шиидам хэдыдээшье нэгэ сагта буужа һалаха байгаа гэжэ мэдыш! (Х. Намсараев); нэгэ хирэ (гү, али хэһэг) хэдыдэшьеб, удаан бэшэ саг соо (некоторое время, в одно время, непродолжительное время): Петромаан бидэ хоёр нэгэ хирэ гайхажа гэлышэнхэй, тэрээниие миин лэ хаража һуубабди (С. Доржиев); Бэшэлгэеэ дүүргэһэн хойноо заал соо һууһан Жамсаран Галданович руу һѳѳл сухалтайгаар хүлзэн һагад хараад, нэгэ хэһэг һууба (С. Цырендоржиев); нэгэ зариман али нэгэн, хэн нэгэн (некоторые): Энэ саг соо нэгэ зариман урагшаа ябаха бэшэ, хойшоошье гэшхэһэн хүнүүд байдаг юм байнал (Ц. Шагжин); нэгэ хэды (гү, али хэдэн) а) хэдышьеб, ехэ бэшэ мэдэгдээгүй тоо, олон бэшэ (немного, несколько): Ган-Булад хажуу тээшэнь болгожо, захяагай юм гү, ямар юм даа нэгэ хэды үгэ хэлээд, мориндоо мордоо һэн (Ц.-Д. Хамаев); б) хэды саг, түр зуура, удаан бэшэ (некоторое время, немного): Гэбэшье тэдэнэй нэгэ хэды ябаад байхада, сэхэ урдаһаань зуугаад алхам газарһаа буу нижаганашаба (Ж, Тумунов); нэгэ хэды соо саг зуура, түр зуура, удаан бэшэ (недолго, некоторое время): Санжа шэдэрһэн бороо доро нэгэ хэды соо хүдэлэнгүй зогсобо (А. Ангархаев); нэгэ бага (гү, али жааха) бага зэргэ, халта, удаан бэшэ (немного, несколько, чуть-чуть): Удангүй минии тухай наһанай, намда орходоо нэгэ бага үндэршэг басаган орожо ерэбэ (Ц. Шагжин); нэгэ бага нээгдэхэ халта нээгдэхэ, багаханаар нээгдэхэ (приоткрываться, немного открываться); нэгэ зааха һажаад абаха дурд гэхэ, зали абаха, дуураад абаха (немножко вздремнуть); ганса нэгэ үсѳѳн, үсѳѳхэн, энэ тэды (несколько, небольшое количество): Гэбэшье баһа тэдэнэй дунда ганса нэгэ хүнүүд хамараа харан ехэл марганги түхэлтэй (Х. Намсараев); нэгэ ушартай ха ямар бэ даа шалтагаантай ха (тут дело не чисто, что-то тут есть); 2) ямаршьеб хүн, хэншьеб (какой-то человек, кто-то): Нэгэнэй таряа тариһан аад, эдеэшэхыень хүлеэнгүй, наһа дүүрэхэдэнь, үрэжэлтэ таряаень ондоо хүнүүд хадана (Ч. Цыдендамбаев); 3) ямар бэ даа, ямаршьеб, тиимэшэг, тиимэхэн, таагүй, ямархан бэ даа (как-то, не совсем, что-то): Иигэжэ хэлэхэдэнь, үбшүүлээд арбайлдажа хэбтэһэн хэрмэнүүд тээшэ харахадань, шурдагар, хүнэй бэедэл, нэгэ һѳѳл ёозогүйгѳѳр үзэгдэбэ (Ц.-Д. Хамаев); 3) бүхы, бүхэли, байһан (весь); нэгэ наһан хүнэй бүхы наһан (вся жизнь): Нэгэ наһан соогоо хараһан үзэһэн юумэм ехэ даа (Ц.-Ж. Жимбиев); 3. тэмд. нэрын удхатайгаар хэрэгл. 1) адли, зэргэ, тэнсүү, ойро, дүтэ (одинаковый, аналогичный): Минии нютагай, зүрхэ һанаагаараа нэгэн аха нүхэд ерээд һуужа байнал, болохо һаань һонирхожо, танилсан хѳѳрэлдыт (Х. Намсараев); нэгэ наһанай адли наһатай, наһаар сасуу, үүри (одного возраста): Бата Дашатай нэгэ наһанай; нэгэ үгэтэй болохо хэлсээтэй болохо, байха, үгэсэхэ, үгэеэ ойлголсохо (находить общий язык, договариваться): Шэмхэхэһээ нэгэ мяхатай, шэбэнэхэһээ нэгэ үгэтэй байха (Оньһ. ү.); нэгэ адли а) адли, тон тиимэ (одинаковый): Хоюулан нэгэ адли бодол ухаан сэдьхэлдээ оруулһаниинь эли (Д. Эрдынеев); б) нэгэ доро, адляар (одинаково, одновременно): Иигэжэ, хүгжэмтэй нэгэ адли хатарха гээшэ ехэ эрдэм (Ч. Цыдендамбаев); нэгэ адли үзэл һанал нэгэдэлгэ, адли һанал (единомыслие): нэгэн адли үзэлтэй хүнүүдэй холбоон; нэгэ жэгдэ сагай адли зайтайгаар үргэлжэлһэн (равномерный, размеренный): Һѳѳргѳѳ гэр уруугаа гүйжэ ерээд, дахин үүдэндээ зогсожо, дараанса сохиһон дуһалнуудай нэгэ жэгдэ дуу шагнан байнаб (А. Жамбадоржиев); нэгэ янзын адли, адлирхуу (однообразный): Саг үргэлжэ шааян байдаг ойн абяан, хадын заахан горходой шэбэнэлдээн замхажа, захагүй үргэн, нэгэ янзын тала үзэгдэбэ (Д. Батожабай); нэгэ түрэл гэшүүд хэлэ шэнж. мэдүүлэлэй бүридэлдэ орожо, нэгэ асуудалда харюусажа, тон адли үүргэ дүүргэдэг мэдүүлэлэй гэшүүд (однородные члены предложения): мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд доогуур зураха даабари; ◊ нэгэ амин болохо үгѳѳ нэгэдэхэ, нэгэ һаналтай, нэгэ үзэлтэй (быть одного мнения): «Та хоёр баһал нэгэ амин болоод, намайгаа яагша аабта» (Ж. Балданжабон); мүрынь нэгэ, мүргэлынь ганса мүрынь ганса, хамаагүй (≈ одна дорога, все равно): «Хяараг лэ даа, мүрынь нэгэ, мүргэлынь ганса боложо байна» гэжэрхёод, улайжа шуһа гүйшэһэн нюурайнгаа хүлһэ Балдан ябуудтаа ууртайгаар аршажархёод, шуухирса амилан, хэрэлсы руугаа бууба (Ц.-Д. Хамаев); нэгэ мүрѳѳ хараха нэгэ тээшээ шиидэхэ (решиться, выбрать какой-л. путь): «Иигээд байхада арюухан Должодтоёо уулзажа, сэхэ бүхэеэ ойлголсожо, нэгэ мүрѳѳ хараха юм байна» (Х. Намсараев); 4. наречиин удхатайгаар хэрэгл. 1) ганса дахин (раз, один раз, единожды): Ёндоной улаан шарайе хаража, һайн үгѳѳр хѳѳрэлдэхэ ушар намда нэгэ тохёолдохо гээшэ гү, үгы гү? (Ц. Дон); Нэгэ бүдэрһэн долоо бүдэрдэг (Оньһ. ү.); 2) хэзээб даа, нэгэтэ (однажды); нэгэ мэдэхэдэнь гэнтэ ойлгоходонь, һэгээ ороходонь (когда очнулся): Нэгэ мэдэхэдэнь, мориниинь агаарта дүүлиһэн шэнги хиидээд, гүнзэгы хонхосог яама руу орондоглон унашаба (Б. Мунгонов); 5. юум. нэрын удхаар хэрэгл. hарын үдэрэй тоо (первое – о числе месяца): Газетэдэ бэшэхэ, сентябриин нэгэндэ һургуулиин директор Буладые бултанай урда гаргажа, магтаха, милициин дарга бэлэг барюулха (С. Цырендоржиев); гарагай нэгэн хууш. долоон хоногой түрүүшын үдэр; даваа (первый день недели, понедельник): Мүнѳѳдэр гараг нэгэн; нэгэн шэнэ хууш. монгол һарын нэгэнэй үдэр (первый день лунного месяца): Наһажаал зоной хэлэдэгээр, монгол һара нэгэн шэнэдээ харагдадаггүй; 6. холб. ү. нэгэ…, нэгэ… али…, али … (то…, то…): Гургалдай хоолойгоо нэгэ шанга, нэгэ hула болгожо байжа хангюурдана (Г.-Д. Дамбаев); нэгэ гэбэл, … үгы гэбэл гэбэл гэжэ үгэтэй хамта оролто үгын үүргээр зүрилдэһэн удхатай мэдүүлэлнүүдтэ хэрэглэгдэдэг (в сочетании со словом гэбэл употребляется в качестве вводного слова в предложениях с противительными значениями): Тэрэ хүн нэгэ гэбэл Шойнзоной эжы, үгы гэбэл үхибүүнэйнгээ хойноһоо ерэһэн Намсал байжа болоо (З. Гомбожабай).