НЭЭХЭ

үйлэ ү. 1) хаалтатай юумэ онгойлгохо, ангайлгаха, сэлихэ, тайлаха (открывать, отворять, раскрывать): Ядахадаа зүүн урдахи булангайнь сонхын хаабари нээгээд, шэлэйнь ханхинатар наяруулба (М. Осодоев); амаа нээхэ а) амаа ангайлгаха, ангайха (открывать рот): Шүдэнэй эмшэ амаа нээ гэжэ хэлэдэг; б) гайхаха, гэлыхэ (удивляться, дивиться): Энэ ушарые гайхан угтаһан янзатайгаар уршагад гээд, одоол Фа амаяа нээбэ (Ц. Цырендоржиев); 2) байгуулха, эхи табиха, үүдхэхэ (начинать какое-л. дело): Кузнецовойнгоо наһа барахатай хамта, бүри хүдѳѳлүүлхэ үеэрнь, ѳѳрынгѳѳ алтанай уурхай нээгээ (А. Ангархаев); ◊ нюдэеэ нээхэ ойлгожо эхилхэ, ухаа орохо, һанал орохо (прозреть, осознать): Ѳѳрѳѳ тиихэ хубигүй һаань, арад зониинь, түрэл яһатаниинь нюдэеэ нээхэ юм бэшэ гү! (Д. Батожабай); 3) эхилхэ, захалха (начинать): Энэ үедэ хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн нютагайнгаа хүнүүдэй амжалтанууд тухай, Буряад оронойнгоо, бүхы гүрэнэйнгѳѳ ажалшадай туйлалтануудые дурдажа, митинг нээбэ (Д. Эрдынеев); гал нээхэ буудажа эхилхэ (открывать огонь): Тэдэнэртэ туһаламжа хүргэхѳѳ ерэһэн ногоон будагтай бишыхан броневик үндэр модонуудай оёороор шурган, пулемётно гал нээбэ (Ж. Тумунов); 4) шэнээр тогтоохо, элирүүлхэ, юумэнэй бии үгые элирүүлхэ, олохо, ямар нэгэн юумэ бии гү, али үгы гэжэ баталха, баримталха (открывать впервые, делать открытие): Энэ бодолынь ямар нэгэн ниитэ удха оложо, элүүр хүнэй түлѳѳ тэмсэхэ, хэндэшье мэдэгдээгүй шэнэ арга, эмшэлгэ нээхэ урма зоригжол эмшэн хүбүүндэ түрѳѳдэг (Д.-Д. Дугаров); 5) сэхэеэ хэлэхэ (откровенно говорить, сказать о сокровенном): – Үнинэй мори унаагүй намда гайтайхан байба! – гэжэ Батын һамган ухаандаа ороһон түрүүшынгээ бодол нээнэ (Д. Эрдынеев); зүрхэ сэдьхэлээ нээхэ сэдьхэлээ зоболго, һанал бодол, нюусаяа хубаалсаха (≈ открывать душу): Тиимэһээ эхэнэр зондо зүрхэ сэдьхэлээ нээхэеэ түбэгшээдэг, юрэл хүнэй, эхэ хүнэй байгаалиин табисуурта хүсэл ханааха гэжэл оролдодог болонхой ябана гээшэ хаб (Ц. Цырендоржиев); (инаг) дураяа нээхэ дуратайб гэжэ хэлэхэ (признаваться в любви): Зүрхѳѳ дэлгэн, дураяа нээһэйб (Ц.-Д. Дондокова); Одоол тиихэдээ тунгалаг һайхан аршаанһаа арюуханаар инаг дураяа нээхэб даа (Ц.-Д. Хамаев); нюусаа нээхэ хүндэ мэдүүлэгдэхэгүй юумэ хэлэхэ (открывать тайну): Гансал хүбүүндээ нюусаа нээжэ, тэрэ алтатай жалгые бэлэглэхэ һэн хаш (А. Ангархаев).