НАРА(Н)

(Н) 1. юум. н. 1) бусалжа байдаг халуун бурма бодос бэетэй, бүмбэгэр түхэреэн түхэлтэй тэнгэриин одон. Тэрэниие газар болон нарата бэшэшье планетэнүүд тойрон ябадаг (солнце, небесное светило): Бүхы газартахи амидарал имагтал Наранай элшэ хүсѳѳр оршон байдаг. Харин тэрэ элшэ хүсэниинь Наранай түб дунда үзэгдэдэг, водородые лай болгодог ядерна реакцинууд юм; Наран гарабал, дулаан болодог, наһан ошобол, ухаа нэмэдэг (Оньһ. ү.); үглѳѳнэй (улаан) наран һая гараһан эртын наран, үглѳѳгүүр гараһан наран (утреннее солнце): Үглѳѳнэй наран газаа талаһаань шарана, инаг басаган тухай бодолынь доторһоонь дулаасуулна (Ч. Цыдендамбаев); Урданайхи янзаараа гэр соомнай үглѳѳнэй улаан наран шагааба (Ц. Шагжин); үдын наран үдэрэй тэнгэй халуун наран (полуденное солнце): Үдын наран шангаар шарана, алтан шара туяануудые доошонь сасана, тиихэдэнь тала дайда түлигдэһэн пеэшэн шэнгеэр халуу даахадал гэнэ (Ц.-Ж. Жимбиев); үдэшын наран орохо дүтэлһэн наран (вечернее солнце): Үдэшын наран улам улайржа, үглѳѳ үдэрэй тунгалаг һайхан байдалые үльгэрлэн хэлэжэ байһан шэнги, баяртай номхон шарайгаар эдэндэ баяр хүргэн байна хэбэртэй (Х. Намсараев); (гал) хурса наран шанга наран (яркое солнце): Удангүй гал хурса наран шанха дээрэ гаража, ой соо ааяма халуун болошоо һэн (М. Осодоев); ами бүтэмэ халуун наран айхабтар халуун, шанга наран (жаркое до удушья солнце); ган гасуурай наран бороогүй сагай халуун наран (солнце при засухе): Харгыда ойгуур үлэһэн сайбар шэнгэхэн маные эгээл һаруул һайхан шэрээрээ будажа, ган гасуурай наран улам дээшээ дүүлинэ (Ч. Цыдендамбаев); үрхын наран һэеы гэрэй үрхѳѳр орожо, зүүн хойто тала гэрэлтүүлдэг наран (дневное солнце, попадающее через дымовое отверстие юрты): Үрхын наран толгойдонь тудажа, Аюуханиие дулаасуулба (Ч. Цыдендамбаев); нара гаргаха наранай гарахые хүлеэхэ (дожидаться восхода солнца); нара оруулха наранай орохые хүлеэхэ (дожидаться захода солнца); наранда шаруулха (гү, али шарагдаха) а) наран доро ябаха, ажал хэхэ (находиться на солнцепёке): Тала дайда минии нойтон хубсаһан мэтэ, үүлэнэй забһарай наранда шаруулан, уурал бааян манаржа байба (А. Жамбалдоржиев); б) зорюута нюсэгэлжэ бэеэ боро болгохо (загорать на солнце): Түгсэгтэл бүдүүн хүлнүүдтэй тэжэгэр улаан Хонгорой урда үргэн сээжэтэй, хүрин хара болотороо наранда шаруулһан бэетэй Сультим бишыхан мэтээр харагдаба (С. Цырендоржиев); нара һалхинда хүрилхэ ехэнхидээ газаа ябажа харлаха (становиться смуглым от солнца и ветра): Хубсаһаарнь, нара һалхинда хүрилһэн шарайгаарнь бодомжолходо, хүндэ ажал хэжэ ябадаг үгытэй хүн янзатай (Ч. Цыдендамбаев); наранда бэеэ шараха дулаанай үедэ наранай элшэ доро хэбтэжэ, байжа харлаха – хүн тухай (загорать, принимать солнечную ванну); наранда гаргаха (гү, али һэбэргэхэ, эбэреэхэ) юумэ газаа гаргажа, наранда шаруулха, хатааха (проветривать, просушивать на солнце); нара эртээр наранай һая гараад байхада (с утра пораньше); нара бүтүү байхада наранай гараадүй байхада, тон эртэ (ни свет, ни заря, до восхода солнца): Үглѳѳдэрнь, нара бүтүү байхада, саг хэмээ нэгэшье алдадаггүй хонхо наярхай буужа эхилбэ (Х. Намсараев); нара зүб наранай ябаһан руу (по движению солнца, посолонь): Мүргѳѳд гараһан хүнүүд нара зүб гороолон, бэе бэеынгээ хойноһоо субана, хүрдэнүүдые эрьюулэн алхална (Ц.-Ж. Жимбиев); нара буруу наранай ябасаһаа ондоо тээшэ, буруу тээшэ (против солнца, противосолонь): Зоной хүсэд ойлгоогүй байтар, нара буруу тойролдон, һалхин урда зүгһѳѳ үлеэбэ (Д. Батожабай); нара һүргэ нара ѳѳдэ (против солнца): Калининай нэрэмжэтэ колхозой баруун тээ ойрохон, хаяа хадхажа табигдаһан долоон жэлэй һургуулиин байшангай олон сонхонууд нара һүргэ яларан, нюдэ ялбуулна (Х. Намсараев); наран дундуур үдэр байхада, наран соогуур, наратай байхада (днём, когда солнце): Наран дундуур мордожо, / Намаа дундуур хатарба һэн ха (Х. Намсараев); алтан шара наран «алтан шара» гээшэнь юунтэйшье сасуулшагүй эгээл сэнтэй юумэн гэһэн арадай ойлгосо багтааһан наранай уран һайхан элирхэйлэгшэ (золотисто-жёлтое солнце): Үшѳѳ тиихэдэ үргэн арюун талымнай алтан шара наран айдар бишыхан Будамшууе эртэ үглѳѳнһѳѳ эхилээд, орой үдэшэ болотор игаажа, энхэржэ байдаг һэн (Ц. Шагжин); наранай бусаха декабриин 21–22 үдэрһѳѳ хойшо үдэрэй ута болохо, энээнһээ хойшо үдэр нэмэжэ эхилдэг (прибывание долготы дня после зимнего солнцестояния); наран хүреэтэхэ нарые тойруулан ялагар гү, али бүдэхи хүреэ бии болохо (появляться – о цветовых кольцах вокруг солнца); нара дахан эрьедэг сэсэг, удбал (үдбэл) сэсэг ург. үдэртѳѳ шара, сагаан дэльбэнь һалбайжа, нара дахадаг, һүниндѳѳ хумирдаг (водосбор сибирский); ◊ досоо (гү, али зосоо) наран гараха хүнэй сэдьхэлэй байдалай баяртай сэнгэлэн гү, али тэнигэр амгалан болохо (испытывать просветление на душе, радость): Дагбын досоо наран гараһан мэтэ боложо, энэ харюусалгатай шанга байдалаашье мартаба (Ц. Шагжин); нара ногоо татаха һэргэхэ, сэдьхэлэй зохид болохо, баярлаха (становиться радостно на душе, оживляться, сиять от радости): Гэб гэнтэ шарай шэгээ хубилгажа, нара ногоо татаһан Таня шубуун шэнгеэр һууриһаа ниидэшэбэ (Ч. Цыдендамбаев); нарандаа гараха барг. ехээр налайха, таашааха, аяшааха, зохидшоохо (быть очень довольным, получать удовольствие, наслаждаться): Басаган эжыгээ Москваһаа ерэхэдэнь эрхэлжэ нарандаа гараба; хоёр наранай хоорондо үглѳѳгүүр нара гарахаһаа эхилээд, нара оротор (от зари до зари): Тиихэдэнь Дарма хүдэлмэриин сагшье гэжэ мэдэхэгүй, хоёр наранай хоорондо үхэхэ болотороо гүйлгэхэ (Д. Эрдынеев); ѳѳдэ нара харахагүй ехээр зобохо, тулиха, муу байдалда байха (≈ света белого не видеть, сильно страдать): Энэ наһан соогоо үнэхѳѳрѳѳл ѳѳдэ нара харахагүй хүн байгаа байнаб гэжэ эгүүтэһэнээ ехээр гомдоо һэм (Б. Мунгонов); нара һалхи үзѳѳгүй элдэб уларилда газаа ябажа, хара ажал хээгүй (не познавший физический труд): нара һалхи үзѳѳгүй үнжэгэн сагаан бэетэй эхэнэр; нара хараха хэблэгдэхэ, хэблэлһээ гараха (выйти из печати, ≈ увидеть свет): Тиимэhээ «Шэдитэ модон» гү, али монгол онтохонууд нара хаража, ном болон гараг лэ гэжэ зууршалан гуйха байнабди (В. Жапов); нара абаха (гү, али буляаха) а) хүнэй ябаһан харгы урдуурнь хүндэлэн гараха (пересекать чей-л. путь); б) шэлж. ямар нэгэн тэмсэлдэ, мүрысѳѳндэ илажа гараха (выигрывать состязание): Басага хүргэжэ ябаһан урагууд болон угтамжа хэхээ байһан худанууд хоорондоо нара буляалдадаг байгаа; нара ургаха зүг зүүн зүг (восток, восточная, юго-восточная сторона); нара шэнгэхэ зүг баруун гү, али баруун хойто зүг (запад, северо-запад); нара һара харашаһан гэр хуушаржа үмхирһэндѳѳ, тэрээгээрнь наранай болон һарын гэрэл орожо байдаг болоһон һэеы гэр (прохудившаяся юрта); наран эртэ, наһан залуу наһандаа туйлаха хамаг амжалта орьёлнуудынь булта урдань байна, тэдээндэ хүрэхэ аргатай (всё впереди, напр. у юноши); наран баруун хойноһоо гараха хэзээшье тиимэ юумэн болохогүй (это никогда не случится; если это случится, мир перевернётся); үглѳѳнэй наран гансадаа һайн, үдэшын наран олондоо һайн (Оньһ. ү.) монгол туургата арадуудай байгаалиин байдал ажаглахадаа, үглѳѳнэй наранай задараагүй байлгые сэлмэг һайн үдэрэй болохые харуулна, мүн лэ үдэшын наран олон боложо туяатан харагдаа һаа, баһал үглѳѳдэрынь сэлмэг дулаан байхын тэмдэг гэдэг байгаа (букв. утреннее солнце, когда одно – хорошо, вечернее солнце, когда много – хорошо); 2. тэмд. н. 1) наранай, нараар хүдэлгэгдэдэг (солнечный, приводимый в движение или обогреваемый, освещаемый солнцем); наран тала шарагдадаг тала (солнечная сторона); 2) наранда адли, нараншуу (похожий на солнце): Наран түхэреэн мѳѳрынь була хүрэтэрѳѳ шэнгэбэ (Х. Намсараев); наран сэсэг ург. бүдүүн үндэр эшэтэй, тоһолиг үрэһэтэй, шара дэльбэтэй сэсэгтэй ургамал (подсолнечник, подсолнух): Табагай шэнээн / Тархяа үргэһэн, / Наран сэсэгүүд / Намай харан, / Мэндэеэ мэдүүлэн / Миһэрэн байна (Ш. Нимбуев); наран зула ург. алтан зула сэсэг (тюльпан); наран час наранһаа хүдэлдэг час (солнечные часы); наран шэл гал шэл (лупа): …тамхияа татаха болоходоо, зуруулаа гамнажа, наран шэл хэрэглэдэг бэлэй (Д. Батожабай).