НАҺА(Н)

(Н) юум. н. 1) хүнэй томо бололгын үе шата, ажаһууха хугасаа он, жэл (возраст, годы, лета): Ѳѳһэдынгѳѳ наһа, мэргэжэл ба адрес заагты (Ч. Цыдендамбаев); – Инаг дуран гээшэмнай наһа илгаруулдаггүй юм шуу (М. Осодоев); наһа жэл хүнэй түрэхэһѳѳ тодорхой саг хүрэтэрхи хугасаа (возраст): Энэ хүнэй наһа жэлыеньшье тухайлжа мэдэхын аргагүй байба (Ц. Шагжин); наһаар аха урид түрэһэн, урид гараһан, ахашаг (старший по возрасту): Базаржаб ехэ залуугаар харагдадаг болобошье наһаар намһаа аха юм; хүн зониие наһаарнь хубаарилһан бүлэгүүд наһанайнь илгаа-илгаагаар хубаарилһан бүлэгүүд (возрастные группы населения); наһан бүриин хүнүүд залуушье, хүгшэншье зон (люди разных возрастов): Тэдэ олон зоной дундуур һонирхон ябахадань, муушье, һайншье хубсаһатай наһан бүриин хүнүүд энэ тэрэ юумэ наймаална, зариман абаха үгышье һаа тэдэнииень наймааталдана (Х. Намсараев); бага наһан эдир наһан, гүлгэн наһан (детство): Эндэ манай бага наһан үнгэрѳѳ, эндэ үзэг таниха боложо, хүнэй зэргэ хүнүүд болообди (С. Цырендоржиев); эдир наһан гүлмэр залуу наһан (юный возраст, юные годы, юность): Манай эдир наһан – үүлэгүй сэнхир огторгой (Д. Улзытуев); залуу наһан эдир наһан, бэеэ хүсэжэ эхилһэн наһан; үхибүүн наһанай удаадахи шата (молодые годы, молодость, юность): Шинии бэе габшагай, алхасашни найдамтай, долгёор мушхаржа байһан хабаяа гарган, хабсагайтаһан ажалда хамсыгаа шуун оронош, залуу наһан! (Ц.-Д. Хамаев); бэеэ хүсэһэн наһан хүн бэеэ олоһон наһан, гэр бүлэ болоһон, ажабайдалай хамаг орёо асуудалнуудые ойлгожо, шиидхэжэ шадаха болоһон хаһа (зрелость, зрелый возраст); үбгэн наһан үндэр, ехэ, ута наһан (преклонный возраст): Үбгэн наһан болоһон хойноо ганса хүбүүгээ алдаха гээшэ хүндэ даа (Х. Намсараев); хуулиин наһан Росси гүрэнэй хуулиин ёһоор 18 наһан хуулиин наһан гэжэ тоотой. 18 наһа гүйсэһэн хүн хэһэн зэмэеэ хуулиин урда харюусаха ёһотой (совершеннолетие, 18 лет): Буряадай хүн зониие ниигэмэй талаар хамгаалдаг яаманай августын 24-нэй тоо баримтануудаар, улас дотор 4399 үншэн үхибүүд хуулиин наһа хүсэнхэй (vtinform.com); сэрэгэй (гү, али таталгын) наһан сэрэгэй албанда татагдаха наһан, 18-һаа 27 хүрэтэр (призывной возраст); наһаа хүсэһэн гэр бүлэ болохо наһандаа хүрэһэн (совершеннолетний): Наһа хүсэһэн басагатай хүнүүдынь иимэ ажалша бүхэриг, үнэншэ сэхэ хүрьгэнэй олдохо тухайда һанан бодомжолон найгарганад (Ч. Цыдендамбаев); наһанһаа гараха (гү, али үнгэрхэ) ямар нэгэн наһанай шата дабажа гараха (выходить из определённого возраста); хэргэм зэргэ, наһа зиндаагаа сахиха хууш. ноён баянайнгаа, эзэлжэ байһан тушаал зэргынгээ, үгышье һаа наһанайнгаа һубаряагаар бэе бэеэ хүндэлэн ябаха (придерживаться соблюдения титулов и возраста при совершении какого-л. дела); 2) амиды байлга, ажамидарал, ажабайдал, һуудал (жизнь, век): – Энэ наhан гуниглажа ябаха наhан бэшэ… / Энэ наhан жаргалтай ябаха наhан. / Шарайдаа миhэрээ зуража ябаха наhан (Э. Зандраев); наһан үе ажамидарал, ажабайдал (жизнь): Хүнэй үри бэенэр эхэһээ түрэхэдѳѳ хуу бүгэдэ адли һайхан байдагшье һаа, тэрэнэй наһа үе соо юуншье болодог ха юм! (Д. Батожабай); наһа үеэрээ бүхэли наһаараа (за всю свою жизнь): Наһа үеэрээ байһан байдалынь Дондог дарханда дүтэ байнгүй яахаб, ѳѳрынхеэрээ буляалданшьегүй яахаб даа (Д. Эрдынеев); хойто наһан будд. нүгшэһэнэй һүүлээр ондоо түрэл олоод, үргэлжэлһэн наһан (будущее или следующее перерождение, наступающее, согласно буддийскому учению, после этой жизни): Хайрата инаг басаганайнь хойто наһандаа аза жаргалтай, эхэ эсэгэ хоёртоо гомдонгүй ябахын түлѳѳ бултадаа бурхандаа зальбархаа суглараа бшуу (М. Осодоев); урда наһан будд. энэ наһанһаа урда байһан түрэл, хүн гээшэ урда наһандаа элдэб амитаншье байжа болодог юм гэжэ буддын шажан хэлэдэг (предыдущее перед данной жизнью существование, бытие, перерождение): Урда наһандаа ямар үйлэ үйлэдэжэ ябаһанаа мэдэхэ гээ һаа, энэ наһанайнгаа ябадалые хаража, шэнжэлжэ үзэгты гэжэ үндэр түрэлтэ багшанар Бурхан багшын зарлигые һануулдаг байна (Ц.-Д. Дондогой); энэ наһан будд. энэ түрэл, мүнѳѳ байһан наһан (эта жизнь в противопоставление будущей): Мүнѳѳ энэ наһа нүгшэһэн үбгэнэй намда хѳѳрэһэн жаран жэлэй жаргал болон тэнгэриин орон, сүхэбаадиин оронууд хадаа бултадаал эндэхи арад зоной хүсэһэн хүсэл юм байнал (Ц. Шагжин); наһа бараха (гү, али дүүрэхэ, эсэслэхэ) үхэхэ, нүгшэхэ, гээгдэхэ (умирать, скончаться): Дэршэгэй Долгорые ши танихашьегүйш даа, шинии багада хадхаляагаар наһа барашаһан юм (Ц.-Д. Хамаев); Хэшэгтэ нагасань наһа дүүрэбэ ха юм даа (Ч. Цыдендамбаев); Эжын нүгшэһэнһѳѳ хойшо тэбхэр нэгэ жэл үнгэрѳѳд байхада, хабарай нэгэ үглѳѳгүүр абамнай наһа барашаба (Ц. Дон); Ондоогоор хэлэбэл, эхэһээ хойшо наһаяа эсэслэхэ хүрэтэрхи хугасаа соо бэе махабад, оюун бодол, абьяас бэлиг, ажал, хүдэлмэриинь хүгжэлтэ гээд, наһыень үе болгожо харуулһан амидаралай түүхэ болоно (Л. Балдан); наһанһаа нүгшэхэ дээдэ гээгдэхэ, тагаалал болохо, дээдэ зиндаагай хүнэй наһа бараха (скончаться): – Наһанһаа нүгшэһэн минии хүгшэн эхые дурдажа уугаарайгты (Ч. Цыдендамбаев); наһа баралга а) наһанһаа нүгшэлгэ (кончина, смерть): Хэды гэгшын тулилга, хүнүүдэй зоболон, хүнэй наһа баралга дайнда болоноб? (Ц. Жигжитова); б) нүгшэлгэ харуулһан тоо (смертность): Һая түрэһэн нарай үхибүүдэй наһа баралга тухай хэлэхэ болобол, энэ талаар ехэ оролдожо хүдэлнэбди (Буряад Yнэнһѳѳ); наһан болохо а) нүгшэхэ, үхэхэ (умирать, скончаться); б) хүгшэрхэ, үбгэрхэ (стареть): Мүнѳѳ наһан болоод, мэхэлүүлхэ болоо һаа, үхэшэһэн дээрэ юм бэшэ гү (С. Цырендоржиев); – Бишье баһа наһан боложо, пенсидэ гарахаяа байнаб, – гэжэ байгаад, Дамбуу мяхаяа хайра гамгүйгѳѳр зулгаажа оробо (С. Ангабаев); наһа таһалха алаха, хюдаха, хороохо (убивать): – Хүниие алаһан, хүнэй наһа таһалһан хүнтэй түрэл бү болыш! (В. Гармаев); (ута) наһа наһалха, үндэр наһа эдлэхэ хүгшэртэрѳѳ ажаһууха, ехээр хүгшэрхэ, яһала удаан амидарха (жить до преклонного возраста): Миниишни угай зон наһа наһалдаггүй, ехэдээл һаа, 60 гараад лэ, пүрд гэшэдэг зон хаям (Б. Мунгонов); Түрэл байгаалияа ходо аршалжа, гамнажа ябахадаа, үбшэ зоболон үзэдэггүй, бүхэ бэетэй, ута наһа наһалжа, удаан жаргажа һуудаг байһан (buryadxelen.com); Үншэн үрѳѳлэ үбгэжѳѳл үндэр наһа эдлэжэ, бѳѳлэжэ самнаха шадалгүй болоходоо, хүнүүдые нилээд сошордооһон шуу (М. Осодоев); энэ хэрэгтээ наһаа бараха бүхы наһаяа һанаһан хэрэгтээ зорюулха (всю жизнь отдавать своему делу); дэмы талаар наһаа барахагүй, наһаяа хиидэ хаяхагүй ямаршье юумэ бүтээнгүй дэмы талаар наһаа үнгэргэхэгүй (не зря прожить свой век): Нээрээшье, Пүрбэ энэ наһаяа хиидэ хаяагүй (Д. Эрдынеев); хии хосорһон наһан дэмы ажаһууһан амидарал (впустую потраченная жизнь): Заримдаа ѳѳрынгѳѳ хии хосорһон наһа һанахадаа голхоржо, аман соогоо аргаахан дуу дуулажа эхилбэ (Д. Батожабай); наһан соогоо бүхы байха соогоо, байһан үедѳѳ, наһанайнгаа хугасаа соо, хэзээдэшье (за свою жизнь, на своём веку): Ешын эсэгэ, үгытэй Жамса, наһан соогоо хүлѳѳ тээхэ моритой болоогүй юм (Ч. Цыдендамбаев); ◊ наһаа эдинги (гү, али эдиһэн) үбгэрһэн, хүгшэрһэн, наһатайшаг боложо ябаһан (великовозрастный): Хитадай Мяо дасанда наһаа эдиһэн Осор хитад хэлэ бараг мэдэхэ ба урдань ойро зуура Бээжэн городто байһан дээрэһээ хамбыда ябажа ерэһэнэй тоосоо гар дээрээ абан сасуу, тэрэнээ эд болгожо үрдеэ бшуу (Д. Батожабай); наһаа эдиһэн, нарбаа сайһан хамаг үзэхэ юумые бултыень үзэһэн (прошедший огонь, воду и медные трубы): Энэшни, харахада, наһаа эдиһэн, нарбаа сайһан хүн ха; 3) ажамидаралай жэл (год жизни): Гуша наһа хүрѳѳгүйшье һаа, тэрэ үхибүүдтэ ёһото эхэ мэтээр хандадаг (С. Цырендоржиев); нэгэ наһа нэмэхэ нэгэ жэлээр аха болохо (становиться старше на один год): Энэ шэнэ жэлэй гарахадань, бүгэдэ зон нэгэ наһа нэмэбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); хоёр наһа аха хоёр жэл түрүүн түрэһэн (старше на два года): – Танһаа залуу бэшэ. Танһаа хоёр наһа аха хүн (Б. Мунгонов); дүрбэн наһа эгэшэ дүрбэн жэл түрүүн гараһан (старше на четыре года – о женском поле): Цэрэмжэд Самбууһаа дүрбэн наһа эгэшэ һэн (Ж. Тумунов); ○ амин гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.