НҮХЭ(Н)

(Н) 1. юум. н. 1) һүбэ, соорхой, сүмэрхэй, забһар, онгорхой газар (отверстие, дыра, щель, пролом): Би энэ туяаһаа хоргодон, толгойгоо хүнжэлѳѳрѳѳ хушаад, үрѳѳһэн нюдѳѳрѳѳ хараха бишыхан нүхэ үлѳѳжэ, тэрэ нүхѳѳрѳѳ шагаажа хэбтэнэб (Ц. Шагжин); нүхэ һүбэ а) гараха нүхэн, забһар (отверстие): Баадха ноён энээгүүр оло дахин ябаһан, тиимэһээ энэ багаархи бүхы нүхэ һүбэнүүдые һайн мэдэнэ бшуу (М. Осодоев); б) арга мэхэ, гараха арга (лазейка): Нүхэ һүбэ оложо ядахагүй хүн (пройдоха); нүхэ габа (гү, али шолоохой) соорхой, забһар (отверстие): Хибэдэһэн арбагайдан хиидэжэ, нүхэ шолоохой үлѳѳнгүй шургадаг шуу (М. Осодоев); нүхэн хабшал хоёр хадын хоородохи хүнхэр (ущелье, расселина): Теэд хүбүүнэй хэлээшые буруушааха гэһэндэл, байсын оройһоо томо хара хирээ дарбалзан дэгдэжэ, харанхы нүхэн хабшал дээгүүр сошордонгёор хаагалан ниидэбэ (Б. Мунгонов); соо гараһан нүхэн нэбтэ гараһан нүхэн (прорезь); хамарай нүхэн хамарай хоёр хүндын амһар (ноздри): Хамарайнь хоёр нүхэ руу гал дүлэ сорьёжорхиһон мэтээр халуу бусалшаба (С. Цырендоржиев); лимбын нүхэн лимбын хүнды (полая часть лимбы); дүрѳѳгэй нүхэн тусхай хэбээр гоёожо дүрѳѳ шудхахада зорюута үлѳѳгдэһэн забһарнууд (вырезы в стремени); суургын (гү, али түлхюурэй) нүхэн суургын оньһо тайлахын тула хэгдэһэн нүхэн (замочная скважина); нүхэ гараха нүхэтэй болохо, соорохо (продырявливаться); нүхэ солоохой болохо соорохо, элэхэ (продырявливаться, прохудиться): Үдэшэһѳѳ хойшо шааяжа ороһон бороогой уһа гэрэйнь нүхэ солоохой болошоһон үмхи дээбэри баринагүй бшуу (Б. Санжин, Б. Дандарон); нүхэ гаргаха нүхэлхэ, соолохо (продырявливать): хабтагайда нүхэ гаргаха; сорьёжо нүхэ гаргаха халуун сорьюулаар соо шатаажа нүхэлхэ (прожигать отверстие); ◊ орохо нүхэеэ оложо ядаха бэеэ хэхэ газараа оложо ядаха (не знать, что делать): Тиигэшоод лэ мэгдэжэ тэбдэжэ, орохо нүхэеэ оложо ядашоод байтарнай … (Ч. Цыдендамбаев); сэдьхэл соонь нүхэн хара шэлж. сэдьхэлынь харанхы, сэдьхэлдэ хүндэ (в душе у него темным-темно); 2) хонхорхой, яама, хүнды; амитанай хэбтэшэ, байра; хүүр (яма; нора, берлога; могила): Энэ үедэ зумбараа нүхэн сооһоо гараад, хүлеэгдээгүй хоёр айлшанай ерэһэндэ гайхашанхай,нүхэнэй амһарта согсойн һууха юм (М. Осодоев); Хахасалгын ёһололой дүүрэһэнэй һүүлдэ, Доржо оёоргүй гүнзэгы шэнгеэр харагдаһан нүхэн худар нютагайнгаа шорой хаяба (Ч. Цыдендамбаев); нүхэ яама хонхор, хонхогор газар (яма, впадина): Энэ харанхы нүхэн яамын оёорһоо юрэл хүндэ ёолоон, гэншээн һулаханаар соностоно (Б. Мунгонов); гутаарай нүхэн уһан дорохи гутаар загаһанай хэбтэшэ (яма, в которой лежит налим); оёоргүй (гү, али хүлгүй, харанхы) нүхэн айхабтар гүнзэгы нүхэн (бездна, пропасть): Хярын саһан нимгэн байжа, тэдэ уданшьегүй нилээд ехэ зай гаталжа, харанхы үхэриг жалгада туласа ерэбэ. Тэрэнь толгой эрьемэ, оёоргүй нүхэн мэтэ лүнхынэ (Д.-Д. Дугаров); силосэй (гү, али силос дараха) нүхэн, силоснэ нүхэн кукурузын ногоон набшаһа дараха хонхор (силосная яма): Буусын үрмэдэһэ, халаахай гараар сабшаха байгаат! Силосэй нүхэ малтахаа яагаабта? (Д. Эрдынеев); угаадаһанай нүхэн угаадаһа адхадаг тусхай яама, газар (помойная яма); урын нүхэн урын урдажа бии болгоһон хободол (размоина); үрэмдэһэн нүхэн геол. а) үрэмтэй машинаар малтаһан нүхэн (буровая скважина); б) уула уурхай (ствол); хартаабхын нүхэн а) хартаабха тарихада малтагдадаг, хуряахада үлэһэн хонхорхой (картофельная яма): Баатар юушье дуугарангүй, хартаабхынгаа нүхэ саашань малтажал ябаа һэн (Х. Намсараев); б) хартаабха хадагалдаг газар гэр (картофелехранилище); зүгын үүрэй нүхэн зүгын балай хорхинсогой таһалганууд (сотовая ячея); эмтэй (гү, али мал угаадаг) нүхэн нооһоо абхуулһанайнь һүүлээр креолинтай холиһон уһанда хонидые һамаруулдаг цементээр шудхагдаһан ехэ хонхор (лекарственная ванна с креолином для купки овец): Мал угаадаг нүхэнүүдые уһанай эрьеһээ холо, тусхай ханааб шадар хэдэг болохо шухала гэжэ һанагдана (Г. Ленхобоев); ◊ газарай нүхэ руу орохо үхэхэ, наhа бараха (умереть, скончаться): Би хүдэлхэеэшье айнхай, харсагаһаа хоргодоһон булжамуур шэнги доошоо бүрбыхэ хүм. Мэдэгдээ һаа, газарай нүхэ руу орошоо һаа, дээрэ шэнги (Ц.-Д. Хамаев); ○ агы, нүгэл, hүбэ гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. элирх. үүргээр хэрэгл. харанхы (тёмный); нүхэн харанхы шэб харанхы (непроглядная темнота): Зүг бүхэнhѳѳ мүн лэ тиимэ уhалиг нүhэр үүлэнүүд ѳѳдѳѳ хѳѳрэжэ, ойро зуура огторгойе дууhан хушажа, гэгээн саган үдэр дунда нүхэн харанхы болошобо (Ш.-С. Бадлуев); нүхэн гэр газарта хонхор малтажа хэhэн гэр, газар гэр (землянка): Байһаар харанхыда нюдэдынь дадажа, нүхэн гэр соохиие хуу харабад (Б. Санжин, Б. Дандарон).