НҮҮДЭЛ

1. юум. н. нютаг шэлэжэ, нэгэ газарһаа нүгѳѳ газарта шэлжэжэ ябалга, байра буусаяа һэлгэлгэ, зѳѳдэл (кочёвка, передвижение с места на место, миграция): Харин мүнѳѳ хэдыдэхиеэ зѳѳжэ ябаһанаа мэдээгүй, гэбэшье тэрэнэй нүүдэлынь энээнһээ хойшо богонихон болоол ёһотой гэжэ тухайлна (Ц.-Ж. Жимбиев); нүүдэл зѳѳдэл нютаг шэлэжэ, нэгэ газарһаа нүгѳѳ газарта шэлжэн ябалга (кочёвка): Нүүдэл зѳѳдэл болохонь гү? (Б. Санжин); нүүдэлээр ябаха хамаг бараатаяа, малтаяа ямар нэгэн газарта бууха (перекочёвывать на другое место со своим хозяйством): Илангаяа нүүдэлээр ябаһан зон зѳѳхэ болоходоо, гансал гарагай һайнда буусаяа урилдаг байһыень һануулна (Ц.-Ж. Жимбиев); монгол нүүдэл 1920–30-аад онуудай үеэр буряад баяшуул арад зониие нүүхые идхаһан ба ѳѳһэдѳѳ Монгол болон Хитад гүрэнэй газар руу зѳѳжэ ошоһон байгаа. Энэ ябадалые монгол нүүдэл гэжэ нэрлэдэг байгаа (в 20-30-е гг. ХХ в. буряты-богачи агитировали перекочевать за пределы России. Данный процесс назывался «Монгол нүүдэл» (кочевка в Монголию): Тэрээнһээнь хойшо ламаһаа Даржаа габжа түрүүтэй, хараһаа Үбгэнэй Бадма түрүүтэй «Монгол нүүдэл, Монгол нүүдэл» гэжэ ябажа зон хүниие үгэдѳѳ оруулха һанаатай, богдын лүндэн, бурханай зарлиг гэжэ ябажа гүйлдэдэг болобо ха юм (Х. Намсараев); үүлэдэй нүүдэл үүлэдэй ябалга, зѳѳлгэ (движение облаков): Үргэн толидол / Үүлэдэй нүүдэл, / Уулануудай һуудал / Элеэр тудана (Ц.-Ж. Жимбиев); нүүдэлэй асуудалнуудай талаар хүтэлбэри хүн зоной нэгэ газарһаа нүгѳѳ газарта зѳѳхэ талаар улас түрын бодолго бэелүүлдэг дотоодын хэрэгүүдэй яаманай һалбари (управление по вопросам миграции): Буряад Уластахи Дотоодын хэрэгүүдэй яаманай Нүүдэлэй асуудалнуудай талаар хүтэлбэри; 2. тэмд. н. 1) нютаг шэлэжэ, нэгэ газарһаа нүгѳѳ газарта шэлжэжэ ябадаг, байра буусаяа һэлгэдэг, нэгэ газартаа байдаггүй (кочевой): Дэлхэйн хахад бүмбэрсэгые тойрон, үриин хойноһоо ниидэдэг аянай шубуудай нүүдэл амидаралга хайратайшье, һонирхолтойшье даа (Д.-Д. Дугаров); нүүдэл угсаатан (гү, али зон) нүүжэ ябадаг арад, жэлэй дүрбэн сагта малайнгаа тала хаража, буусаяа урилжа амидардаг зон, арад (кочевые племена): Нүүдэл зон үни хада зуһаландаа зѳѳнхэй, үбэлжѳѳнэйнь газарта эзэгүй буусанууд орбойлдон харлана (Д. Батожабай); нүүдэл шубууд халуун оронһоо һэрюун газар ниидэн ерэжэ, уг залгамжалан, тэдэнээ далижуулаад, һѳѳргѳѳ ниидэн бусадаг шубууд (перелётные птицы); нүүдэл байдалтай (гү, али һуудалтай) газарһаа газарта байраяа һэлгэжэ ябадаг (кочевой, ведущий кочевой образ жизни): Нүүдэл байдалтай монгол, буряад зон дайралдаһан газартаа хээрэ хонохо ушартай болодог (Д. Батожабай); нүүдэл ба хахад нүүдэл ажахы жэлдээ хоёр дахин (зуһаланда, үбэлжѳѳндэ) нүүдэг ажахы (кочевые и полукочевые хозяйства); нүүдэл феодализм түүх. нүүдэл ажаһуудалтай капитализмда ороогүй общественнэ-экономическа формаци (кочевой феодализм); нүүдэл холбоо тодорхой газар, нютаг дэбисхэртэ холбогдоогүй утаһагүй терминал руу дуунай, текстын, зурамал мэдээсэлые дамжуулха харилсаа холбооной түрэл (мобильная связь); 2) байра дээрээ байдаггүй, газарһаа газарта ябажа ажал хэдэг – зургаан, эмхи, бүлэг зон тухай (передвижной); нүүдэл худалдаа наймаан газарһаа газарта унаагаар бараагаа шэрээд, наймаалдаг эмхи, автолавка (передвижная торговля); нүүдэл электростанци машинаар шэрэжэ ябадаг гү, али ѳѳрѳѳ мѳѳртэй зайн гал гаргадаг түхеэрэлгэ (передвижная электростанция); нүүдэл кино хууш. унаагаар кинотүхеэрэлгэеэ асаржа хүдѳѳ байһан ажалшадта харуулалга (кинопередвижка); нүүдэл кухни ажалшадые хүдэлмэрилжэ байһан газартань эдеэлүүлдэг мѳѳрэ дээрэ тодхогдоһон пеэшэн ба тогоон (походная кухня); нүүдэл мастерской ямар нэгэн хүдѳѳ ажахын техникын эбдэрбэл, эбдэрһэн газартань ошожо заһадаг бүхы хэрэгсэлтэй, заһабарилха ажалшантай машина (передвижная мастерская): Мүнѳѳдэр нүүдэл-техническэ мастерскойн моторыень обкатка хэжэ, дахин ажалаа захалбабди (Ц.-Ж. Жимбиев); нүүдэл библиотекэ унаагаар ябажа ажалшадые номоор хангадаг библиотекэ (передвижная библиотека); нүүдэл лектори газар газарта ябажа лекци уншадаг зургаан (выездные лектории): …түмэр замшадай түбэй байшангай нүүдэл лекторидо ябалсаа (Ц.-Ж. Жимбиев); нүүдэл сесси газар газарта ошожо үнгэргэгдэдэг суглаа хураалнууд (выездная сессия).