МЯХА(Н)

(н) 1. юум. н. 1) амитанай болон хүнэй бэедэ байдаг балсан, булшан, шандааһан, яһан арһан хоёрой хоорондо байдаг бодос. Шэрүүн хүйтэн уларилатай нютагта һуудаг буряад зондо мяхан ба һүнэй эдеэн гол хоолынь болодог байһан. Илангаяа үбэлэй үедэ мяха заабол эдихэ ёһотой. Гэбэшье тэрэниие түхэреэн жэл соо эдихэдэ бэедэ муу, тиимэһээ зундаа мяха хаа-яал эдихэ, харин тэрэнэй хорыень бэеһээ гаргахын тулада дулаанай сагта гол түлэб сагаан эдеэгээр хооллодог байгаа. Малай мяханда хаягдаха юумэн үгы, буряад зон бүгэдыень эдеэн болгодог байгаа (мясо, мясная пища): Тэндэ орон гэһээнь, янза бүриин мяхан худалдагдажа байба: үхэрэйшье, хонинойшье, гахайншье мяхан (Б. Мунгонов); Мяхан бусалха бүреэ эдеэшэдэг, хүн үбгэрхэ бүреэ ухаа ородог (Оньһ. ү.); үрѳѳлэ мяхан хахад түүшэ (половина туши); бүхэд гэһэн мяхан хони үүсэдээ нэмэри болгожо гаргаа һаа, мяхыень ха гуя болгонгүй, голоорнь хубаагаад, хабһыень гуя дээрэнь нугалан дабхасуулаад хүргэһэн мяхан (неразделанные передняя и задняя ноги барана, половина туши): Гэрэй эзэн үбгэжѳѳл бэриеэ дулааханаар бѳѳмэйлэн хушаад, түмэр пеэшэндэ сусал нэмэһэнэй һүүлдэ газааһаа бүхэд гэһэн хониной мяха оруулаа һэн (Д. Эрдынеев); тарган мяхан тобир малай ѳѳхэтэй мяхан (жирное мясо): Түрүүн багаханаар аад, байн байн утаагаа ехэ болго болгоһоор согшоһон гал дээрэ шарагдажа байһан гүрѳѳһэнэй тарган мяхан аятай зохидоор шүүһэ бушхана (Д. Эрдынеев); туранхай (гү, али хүхэ, хара) мяхан ѳѳхэгүй мяхан (тощее мясо): Гэртэ гал дээрэ зургаан тамгын тогоон соо гүрѳѳһэнэй туранхай хара мяхан харьялса бусална (Х. Намсараев); һүүжын мяхан уусын яһанай мяхан, нюрга мяханай дорхи хуби (кострец); гудад мяхан гэдэһэ доторгүй мяхан (мясо кроме потрохов, туша): Гудад мяханһаань абахадаш яаха байгааб? (Ш.-С. Бадлуев); сула мяхан яһагүй мяхан (мясо без костей): Яһануудыень, шулагдаһан сула мяхануудыень ами амяарайнь шанана, гэдэһэ доторыень аршажа, горхоной уһанда һайса угаагаад, ѳѳхэ шуһантайнь холин, дамбар болгоно (Б. Санжин, Б. Дандарон); гол мяхан нюргандань, зосоо талаһаань няалдаһан, хүзүүнһээнь эхилээд һүүл хүрэтэр ото ошодог зѳѳлэхэн, монсогорхон мяхан (филейная часть, мясо вдоль позвонков); загаһанай мяхан загаһанай яһагүй мяхан (рыба); мяха эмдэхэ (гү, али эбдэхэ) үүсэлһэн малай мяха нэгэ-нэгэ хүлѳѳр дүрбэн хуби болгон хубааха ба хүл бүхэнииень үеэрнь һалгааха. Мяха эмдэхэдээ, гэдэһэ доторыень гаргаһан хойноо, тон түрүүн тархи тагалсагыень һалгаан абадаг юм. Һүүлээрнь тэрэнэй хоёр ха гуянуудһаань амяарлана. Ха гуя хоёрые хубаахада, уусань гуя тээшээ үлэдэг юм. Ха гуя хоёрые хубаахадаа, гуя таладань хоёр хабһа үлѳѳжэ таһалдаг юм. Тэрэнэй һүүлээр хоёр хануудаа ами амяарайнь болгоно. Хануудые хоёр болгон хубаахадаа, һээрнүүдэй хоёр талаһаа хабһануудыень хадаһан хойноо, мяхыень отолон һалгаадаг юм. Хануудые амяарайнь болгожо абаһан хойноо, үлэһэн хүзүүн, һээр болон нюргануудыень нэгэ нэгээр булгалан орхидог юм. Һээр, нюргануудые булгалхын урда тээ, һээр болон нюрган дээрэ зосоо талаһаань байдаг гол мяхыень отолон абадаг юм. Энэ мяхые гэдэһэтэй тархи хэхэдээ таталсадаг юм. Ямаршье мал гаргахадаа иимэ дараагаар мяхыень хубаана (разделывать мясо по суставам): Галай зүүн хажууда хэдэн хүнүүд мяха эбдэжэ, хэдэн һамгад гэдэһэ аршажа, ехэл мэгдүүгээр шамдана (Х. Намсараев); мяха машинадаха мяха мясорубкаар гаргаха, татаха (пропускать мясо через мясорубку): Мүнѳѳдэр Сагаалгандаа бууза хэхээр мяха машинадаабди; мяха татаха яһагүй зѳѳлэн мяха ѳѳхэнтэй холижо тэбшэ соо хээд, һүхѳѳр гү, али хоёр хутагаар жэжэ болотор хэршэхэ (рубить мясо): Мяха татажа бууза хэхэб… / Олоор хэжэ гал дээрээ табяад, / шамдаа хонходохоб: / – Бууза болохонь, ерэ түргѳѳр! (Э. Зандраев); мяха шулаха мяхые яһанһаа һалгааха (отделить мясо от костей): Эгээл захын, гансаардаһандал ёдойһон үншэн хабһые таһа отолжо абаад, мяхыень шулажа, зада дабһалаад, хуушабтар утаһан бүһѳѳр бүхэлжэ уяба (Ц.-Д. Хамаев); мяха эдигшэ ондоо амитадай мяхаар хооллодог (мясоедный, плотоядный); сагаан мяхан бэе суд. хошхоног (прямая кишка): Баһа үрсэ, гүзээ зүһэжэ, тэрээнээ тон шадамгайгаар сагаан мяхан хошхоног соо урбуулна (Х. Намсараев); улаан мяхан а) түүхэй мяхан (сырое мясо); б) нют. мяханай бүлхин (болонь); в) нюсэгэн, салдан бэе (голое тело); улаан мяхан болотор арһанай хууратар, шуһа гаратар (до самого мяса): Улаан мяхан болотороо холошоһон хүзүүень хараһан Булад болиит, бү сохиит, гэжэ хашхарха дураяа хүрэбэшье, дуугай зогсобо (Д. Батожабай); хүнгэн мяхан шанагдаһан уушхан (лёгкие в варёном виде): Эжымни хүнгэн мяха эдеэд хүбхытэрээ хатараад ябашаба даа (Арадай онтохонһоо); гахайн мяхан гахайн бэедэ байдаг балсан, гудадынь (свинина): Гахайн мяха оруулнагүй, яахадааб гэхэдэ шуһанай даралта ехэтэй хүндэ гахайн мяхан хоримжологдонхой бшуу (Б. Мунгонов); үхэһэн мяхан һэе, улай, зоболго (дохлятина, пропастина); мяхан болгохо үүсэлхэ, бариха (заколоть на мясо): Тэдэнэр хүйтэнэй эхилхэлээр, гурбан мориёо алажа, мяхан болгоо (В. Гармаев); мяха-консервын комбинат мяха болбосоруулдаг үйлэдбэри (мясоконсервный комбинат); мяха болбосоруулгын мяха буйлуулдаг (мясоперерабатывающий); түүхэй мяхан шанагдаагүй, болоогүй мяхан (сырое мясо): – Дэмбэрэл, түүхэй мяха дабһалаад үгэхэш гээшэ гү даа (Ц.-Д. Хамаев); болгоһон (гү, али болоһон) мяхан шанагдаһан мяхан (варёное мясо): Жамган Янжима хоёр сарай дороо Минжурай харгын хүнэһэ бэлэдхэжэ, утаа уняар ууюулжа байһанаа, тэбшээр дүүрэн болгоһон мяха абаад, хѳѳ тортог болошоһон юумэд, орожо ерэбэ (Ж. Тумунов); Болоһон мяхаяа тэбшэнүүд соо хубаарилжа хээд, галай эзэндэ үргѳѳд, жодоогой холтоһо хаяхадань, галынь түрүүшээр дэгжээд, һүүлдэнь нялуун үнэртэй хүхэ утаа бадхуулна (Б. Санжин, Б. Дандарон); шараһан мяхан яһагүй мяха улаан сог болон дүлэн дээрэ болгоһон эдеэн (жареное мясо, жаркое): Катиин гэртэһээ амтатайханаар шараһан мяханай үнэр анхилхадань, шүлһэмни гарагша һэн (Ц. Шагжин); шүүдэнгышэг мяхан зорюута улаан шүүһэтэйгѳѳр, халта дутуу болгоод абаһан мяхан (мясо, сваренное с кровью): Тэдэнь столдо һуугаад, шүүдэнгышэг мяха эдижэ байба (Б. Санжин, Б. Дандарон); сонгооһон мяхан утажа болгогдоһон мяхан (копчёное мясо, бекон): Жанчипова үгэ дуугүй ябадагшье һаа, гүрѳѳһэнэй сонгооһон мяхаар гурил, дабһа бүтүүхэн доогуур андалдана гэжэ тодоруулба (В. Гармаев); хуураһан мяхан мяха жэжээр хэршээд, ѳѳрэйнь шүүһэндэ болгоһон эдеэн. Иимээр хуураһан мяха сууха болон түйсэ мэтын амһарта соо хэжэ, аянда ябахадаа абадаг һэн (мясо в собственном соку): Та эдэниие харгыдаа абажа ябагты!.. Хуураһан мяхан! (Ц.-Ж. Жимбиев); борсолһон мяхан гонзогор наринаар зүһэһэн мяха һүүдэр доро хатаагаад, зунай сагта шүлэ гаргахаар бэлдэгдэһэн мяхан (вяленое мясо): Табан эмнигүүдээ хаагуур бэдэрһэн тухайда эсэгынгээ хѳѳрѳѳ шагнажа, борсолһон мяханай шүлэ хүлеэтэрынь нилээд саг үнгэрбэ (Д.-Д. Дугаров); мяха шанаха мяха хэршэнгүй монсогороорнь тогоотой уһан соо хэжэ болгохо. Мяха бүхэлеэр шанахадаа, урид тогоондо уһа хэжэ, бага бүлеэн болоһон хойнонь мяхаяа үйдэг юм. Тэрэнэй һүүлдэ уһыень дабһалдаг. Буряад зон мяха шанахадаа, ехэ удаан, үлтиртэрынь бусалгадаггүй юм. Мяха хоёр янзаар шанажа болоно: улаан шүүһэ гарахаа болиторнь бусалгажа шанаха; яһан таладаа байһан мяханайнь улаабтар шүүһэтэйгээр, газаа талынь боро болоһон хойно абаха (сварить мясо): Тогоонойнь модон гэрэй үрхѳѳр утаан бадхажа, тэндэ Цэбэг Хандама хоёр хүлэршэнхэй, һаяхан хони гаргаһан хэбэртэй, гал дээрэ ехэ тогоон соо мяха шанана (Х. Намсараев); мяха үйхэ халажа байһан уһатай тогоон соо мяха бүхэлеэр хэхэ (опускать мясо в котёл): Хажуудаа байһан тайрадаһан түлеэ һамна дэлбэ сабшажа байгаад, тогоон дороо гал түлижэ, мяхаяа үйнэ (Х. Намсараев); мяха доторлохо а) дотор соо мяха хэжэ шанаха эдеэнэй нэгэ янза (накладывать (или класть) мясо в кишки и т.п. при изготовлении бурятской колбасы или рубца); б) мяха эдихэ (есть мясо): Мүргэл хүүлэһэн гэртээ тэрзытэрээ мяха доторлохонь, уһан тулам болотороо архидахань багадаад, тэндэһээ асарһан мяха, тоһоёо далда нюусаар зоогложо, гэдэһээ эльбэжэ хэбтэхыень орой хэншье харадаггүй (М. Осодоев); бүхэли мяхан тусхай гуримаар эбдэгдэһэн мяха уһан соо монсогороорнь шанаһан хоол (мясо, сваренное крупными кусками): Бүхэли мяха эдиһэнэйнь һүүлдэ бэень халажа, шэнээ тамир ороходол гээд, һудаһа шүрбэһэниинь мушхаран, зангиран байхадал гэдэг (Ц.-Д. Хамаев); нэрэтэ мяханууд айлшанда табигдадаг тусхай мяханууд. Нэрэтэ мяханууд бүһэтэй хүндэ табигдадаг гү, али эхэнэр хүндэ табигдадаг гү гэжэ илгардаг юм. Эрэ хүндэ табигдадаг нэрэтэ мяханууд хамта дээрээ найма юм: хоёр дала, хоёр адхаал, хоёр үндэр хабһан, хоёр үргэн. Эхэнэр хүндэ уусын гэхэ гү, али хойто хүлэй мяхануудые табидаг юм: хоёр һүүжэ, хоёр можо, хоёр шагайта. Хамта дээрээ зургаан нэрэтэ мяхан болоно. Yншэн хабһан, харти, хүзүүн гэхэ мэтын мяханууд хүндэгүйдэ тоологдожо, айлшадта табигдадаггүй юм (мясо для угощения гостей): …сумаагаа уудалаад, хониной үбсүү, ууса болон бэшэ нэрэтэ мяхануудые гаргажа, мүн лэ тэрэнэй урда табижархиба (Ц.-Д. Дондокова); түрүү мяхан тѳѳлэй, ууса, үбсүүн гурбан түрүү мяхан болоно. Тѳѳлэй бүһэтэй түрүү хүндэ табидаг, ууса – эхэнэр түрүү хүндэ, үбсүү лама гү, али ноён хүндэ табиха. Түрүү мяха табихадаа, заалһаа заһаад табидаг байһан юм (почётное угощение, состоящее из головы, крестца, грудинки); мяха шүлэн мяхан эдеэн (мясо): Банчиковынь мяха шүлэеэ шанаад, тэсэ ядангяар хүлеэжэ һууба (Б. Мунгонов); мяха шүлэ гаргаха мяха шанаха (варить мясо); мяха һархаг мяханай үлѳѳдэһэн, һүүлшын хэһэг, табаг г.м. (остаток мяса, последний кусок, порция и т.п.); 2) хүүш. бэе махабод, маряан (тело, плоть): Шэмхээд үзэхэдэнь, һулагүй үбдэхэтэй мяхан байна (Ч. Цыдендамбаев); мяхан бэе бодото бэе (тело, плоть): Аман хадаг самсаяа / Мяхан бэедээ үмдэжэ, / Магнал торгон самсаяа / Дабхар дээрэнь үмдэбэ (Гэсэрһээ); мяха маряан бүдүүн бэе, тугжагар бэе, томо бэе (упитанность, тучность, дородность); мяха маряагаа шуураха (гү, али буураха, гээхэ) тураха, муураха, ташарайгүй болохо хатаха (спадать с тела, худеть, чахнуть): Хүгшѳѳдэйн бэе махабадынь, мяха маряань шүүрэшоошье һаа, ухааниинь һонор зандаа (Ц.-Ж. Жимбиев); Хорин дүрбэн оной хохи хүйтэн хабарай гарахаһаа хойшо эдеэ хоолдо муу боложо, мяха маряагаа гээжэ, тураһаар тураба (Б. Мунгонов); мяхаа гараха зобохо, тулиха (измучиваться); мяхаа гарасараа хүдэлхэ тэнхээ таһартараа хүдэлхэ (работать до изнеможения); мяхаа даажа ядаха маряажаха, бүдүүрхэ, бэе хүндэтэй болохо (быть очень полным, едва ходить из-за полноты); мяхаа дэмы зобоохо бэеэ дэмы туляаха (зря мучить себя); ◊ мяхаа эдюулхэгүй булигдахагүй (не поддаваться): Бил шамда мяхаа эдюулхэгүйб!; мяханһаашни мяхан таһарха бэшэ ялтархагүйш, хонхойхогүйш, хотойхошгүйш (с тебя не убудет): – Мяханһаашни мяхан таһарха бэшэ ха юм, сэбэрхэн, халуухан эхэнэрые жаргуулхадашни нүгэл болохогүйл (С. Цырендоржиев); ○ шуһан гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. 1) мяханда хабаатай (мясной): Гурбан хүн бүридэ нэгэ-нэгэ мяхан табаг бэлдэбэл, нэгэ хониной мяхан 51 хүндэ хүртэдэг юм (Д. Шагдарова); мяхан эдеэн мяхан хоол (мясопродукты); ◊ шал (гү, али уһан) мяхан а) шал нойтон (совсем мокрый): Нэгэ фанерэ хайрсаг хушаһан годон шэрдэг шал мяхан болошоо (Ц.-Ж. Жимбиев); б) мэдээ алдатараа, юумэ һанахаа болитороо архи ууһан, шал шалбааг һогтуу (вдребезги пьяный, ≈ пьяный в зюзю, в драбадан): Бусаха замдаа Хойто Үбэрэй отарада хүрэхэдэнь, ахалагша хонишон Галданай Бирид шал мяхан һогтуу, Дэршэнтэеэ наншалдажа дүүргээд, самсагүй нюсэгѳѳр голиижо, шуурхай дотор үмдэтэй юумэ орон дээгүүрээ хүндэлэн шахуу алдалшоод хэбтэбэ (Б. Мунгонов); Хото городтоо hаа, магазинай хажуугаар алхаhаар байтараа, hаа-hаа-hаа, нэгэ хэды болоходо мяхан hогтуу ябаха hэм (Ц. Цырендоржиев); (шал) мяхан эрьюу шал тэнэг (дурак набитый); мяхан тархитай тэнэг, мохоо, мунхи (глупый): – Яагаа гэнэн гэдхэн мяхан тархитай гэргэн гээшэбши, – гэжэ шогтойгоор энеэнэ (Х. Намсараев); мяхан шүдхэр хараал. яяр шүдхэр (чёрт паршивый); 2) зѳѳлэн (мягкий); мяхан түмэр зѳѳлэн, хатуужуулагдаагүй түмэр (мягкое железо); 3) шэлж. эсэгын талаар түрэлтэй (агнатный, родственный по отцовской линии); мяхан түрэл эсэгын талаар түрэл гарал хүн (родственник по отцу): Хүн бүхэнэй гансал мяхан түрэлдѳѳ һанаагаа зобоод, бусадай яажашье байхада анхараагүй һаа, юун бололтойб? (Ч. Цыдендамбаев).