МОРИ(Н)

(Н) 1. юум. н. 1) наһаа хүсэһэн, заһагдаһан, һургагдаһан адууһан (лошадь, конь, мерин): Морин турьяа һаа, ябаһан хэрэг бүтэхэгүй, харин заадаа һаа, ябаһан хэрэг бүтэхэ, баяр болохо гэжэ бѳѳ удагануудай хэлэдэг шалиг хуушан үгэ ха юм (Х. Намсараев); Добын хормойгоор дошхоноор гүйнэ. / Тала газараар талиин гүйнэ. / Хара морин хатаран гүйнэ. / Хамаг һүрэгынь дахан гүйнэ (таабари, поезд); мори унаха а) морин дээрэ гаража һууха (садиться на коня); б) морёор ябаха, хазаараар ябаха, мордохо (ездить на коне): Долоотойдоо мори унажа һураад, арбатайдаа ёһотой урилдаашан болоһон юм (Б. Мунгонов); мориндо мордохо мориндо һууха, мори унаха (садиться на коня): Бадмын нюдэд гэнтэ ялалзаад, эрьежэ мориндоо мордон, шэдэһэн шулуун мэтэ боориин хаяагаар далда орошоһон хойнонь харгы дээрэнь гансал тооһон үлэнхэй байба (З. Гомбожабай); моринһоо бууха мори унажа ябаһанаа, дүрѳѳгѳѳ дамжан газар дээрэ бууха, ябагалха (спешиваться): Бата-Жаргал моринһоо буумсаараа, үбгэниие дохижо мэндэшэлнэ (Ж. Балданжабон); моринһоо буулгаха мори унажа ябаһан хүниие дүрѳѳ дамжуулан газар дээрэ буулгаха (спешивать): Модо тухай ябаад, Дэлгэрые моринһоо буулгажа, нэгэ түгсүүл дээрэ һуугаадхиба (В. Гармаев); мори тахалха мориной туруунда таха хадаха (подковывать лошадь): Тиихэдээ харин энэ гэрэй эзэн мори тахалдаг ажалтай, түмэршэ дархан шуу (Д. Батожабай); мори даяха мори эсээхэ, сусааха, ахирдуулха, шэнээ тамиргүй болгохо, тамир тэнхээень бараха (заездить лошадь); мори бугуулидаха үзүүртээ гүйжэ байдаг бүтүүтэй ута аргамжаар мори бариха (заарканить лошадь): Теэд эмниг мори бугуулидаха гээшэмнай тиимэшье амар хэрэг бэшэ! (Ц. Шагжин); мори тушаха мориной гурбан хүлые уяха, шүдэрлэхэ, гурбалаадаха (спутывать лошадь): Дугар мориёо тушажа табижархёод, хонидоо захадан һуужа, абажа ябаһан номоо анхаралтайгаар уншана (Ц.-Д. Хамаев); мори хазаарлаха мориной толгойдо хазаар углажа, һагалдаргыень уяха (надевать узду на коня): Тиигээд хүбүүн гэрһээ холо ошоогүй бэлшэжэ ябаһан хула мориёо барижа хазаарлаад, түгсэг дээрэ гаража, зайдаар мордобо (С. Цырендоржиев); мори эмээллэхэ мориной нюрганда эмээл тохожо, улам жэрэмээрнь шангадхаха (седлать коня): Тиигээд тэрэ бушуухан сайлаһанай һүүлдэ бугынгаа мяха асархаяа морёо эмээллэжэ, хооһон уутаяа ганзагалаад, хүнды ѳѳдэ үгсэжэ ошоо һэн (Д.-Д. Дугаров); мори шаргалха мори шаргада оруулха, мори шаргада хүллэхэ (запрягать лошадь в сани): Шуургатай харанхы һүни Дэбэр мориёо шаргалжа, Наваан-Чингизтэй хулгай хэхэеэ мордобод (Д. Батожабай); мори абаха холын айлшанай гү, али аха заха зоной, мүн үбгэнэйнгѳѳ ерэхэдэ, гэрэй эзэн эхэнэрэй, мүн залуушуулай угтан ошоод, морииень сэргэдэ абаашажа уяха (привязывать к коновязи коня гостя или старших родственников): Айлшанай гү, али үбгэнэйнгѳѳшье һаань ерээд газаа буубал, буряад эхэнэр мори абахаяа гарадаг ааб даа (Д. Эрдынеев); мори хараха а) мори манаха, харууһалха (смотреть или стеречь лошадь); б) шэлж., яряан. газаа гараха, бэе заһаха (выходить по нужде): Һүүлээрнь хайлааһанай хажууда һуужа, «мори хаража» бэеэ заһаад, дахин лэ шэбшэжэ үзэбэ (Ц. Шагжин); мори һургаха адуунда ябаһан эмниг мори барижа хазаарлаад, амыень мэдүүлжэ, эмээл тохохо. Мори һургахадаа, һургаха мориёо адуун сооһоо шэлэн, ургаша морёор, ургын бүтүү болгоһон гуйба хүзүүндэнь хаяжа баридаг юм. Бариһан хойноо, тэрэнээ хазаарладаг һэн. Хазаарлуулһан дошхон эмниг ама мэдэтэрээ дэбхэрдэг, булгидаг юм (объезжать коня): Мори һургаха гээшэ буряад зоной ёһотойл һайндэр ха юм (С. Цырендоржиев); мори һойхо (гү, али һорихо) урилдаанда табигдаха мориие тусхай оньһон арга хэрэглэн бэлэдхэхэ (выдерживать, выстаивать коня, тренировать лошадь для скачки): Гарахын арбан нэгэндэ Хэжэнгын зунай найр болохонь. Хаа хаанагүй моридые һорино (Д. Эрдынеев); мори үдхэлгэ адуун ажал, адуу үдхэбэрилгэ (коневодство); ардаг морин эмниг, һургагдаагүй морин (необъезженный конь, неук): Ардаг морин, аялга дуун, аглаг тала минии эгээ дуратай юумэд (Г.-Д. Дамбаев); жагсаһан морин долоо наһа хүрэһэн морин (семилетний конь); зайдан морин эмээлгүй морин, эмээллүүлээгүй морин (лошадь без седла): Зайдан мори унахаяа түбэгшѳѳдэг болоһон Тасарун Борогшонойнгоо жолооень эбхэжэ, гарасаар туужархёод, ѳѳрѳѳ дугы дээгүүр гараба (Д.-Д. Дугаров); эмээл морин эмээл тохуулһан морин (осёдланная лошадь): Эмээл моритой хоёр багжагар эрэшүүл энэ хуһанда дүтэлжэ ябанад (Д. Батожабай); заһаһан морин заһаагаа абхуулһан эрэ морин, агталуулһан, шэмхүүлһэн морин (кастрированный конь); ургаша морин мори ургалжа барихада унажа ябадаг морин; һургаалтай иимэ морин баригдажа ябаһан мориной хүзүүндэ ооһорой углагдаад, тэрэнэй угзарха үедэ хойто хүлѳѳ бохиилгон һуужа шэргүүсэлдэдэг (укрючный конь): Ухаатай сэсэн ургаша мориной аша туһаар, үльгэр түүхэдэ хэлсэдэг ёһоор, хүхэрэгшэ тэнгэриин доохонуур, хүрьһэтэ дэлхэйн дээхэнүүр гүйжэ ябаһан, томонууд түхэреэн толботой эмниг боро баригдаба (Ц.-Ж. Жимбиев); үүлтэртэ морин һайн, сэбэр үүлтэрэй морин (породистая лошадь); хүтэлхэ морин унажа ябаһан моринойнгоо хойно дахуулжа ябаһан морин, һэлгэжэ ябаһан морин (заводная лошадь); зэргэшээ морин хоёр гү, али гурбан моридые оруулһан унаа, хоёр гү, али гурбан моридые зэргэлүүлэн хүллэһэн унаа (двойка или тройка): Гурбан зэргэшээ моридынь бусад моридой дунда байхадаа, борбилоонууд соо орошоһон шуумар гурбан харсаганууд шэнги (Ж. Балданжабон); гол морин гурбаар хүллэһэн моридой дундахи морин (коренник): Тэрэнэй гол мориной дугаагай хонхо эсэшэ сусашагүйгѳѳр жэнгирнэ ха юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); ходолгын морин борной шэрэһэн гурбан моридой дундахи морин (коренник); гүйгѳѳшэ морин урилдааша морин (бегунец): Тэрээндэ адли, гүйгѳѳшэ мориие урилдаанда табингүй барижа болохогүй бшуу, нүгэл гээшэ! (Д. Эрдынеев); жороо морин нэгэ дороо зүүн хоёр хүлѳѳ гү, али баруун хоёр хүлѳѳ шэдэлэн ябадаг морин, һайбарлан ябадаг морин (иноходец): Шэбшэгэр жороо морин юм даа (Ц. Шагжин); агта морин а) агталуулһан, заһаагаа абхуулһан морин (мерин); б) һайн ябадалтай, хурдан морин (рысак, скакун): Колхозоймнай һүрэг шэмэжэ ябаһан агта моринһоо үлэһэн энэ гансахан дурасхал эбэртэлхэдээ, сэбдэг хүйтэн түмэрэй сээжыемни хүйтѳѳр хайраһыень ойлгобошьегүйб (Ц.-Ж. Жимбиев); агсам морин хѳѳрүү, хүхирмэг морин (горячий, ретивый конь); хашан морин урагшаа ябажа үгэхэгүй, хатархаяа хашардаг морин (ленивая лошадь): Хашан мориндо хүсэгдэхэгүйдѳѳ үхэр бүри нэтэрээ, гарһаа мултараа гээшэ ха юм даа (С. Доржиев); боро морин а) үнэһэн хүхэ зүһэтэй морин (конь серой масти): Удангүй боро мори хүтэлһэн ехэ һахалтай хүн шугыһаа нааша ойртон ерэбэ (Д.-Д. Дугаров); б) сүлхэ, эсэдэггүй морин (выносливый конь): Хорин жэлэй саада тээ холшор залуу ябахадаа, хурдан боро моритой байһанаа тэрэ һанана (Д. Батожабай); онгон морин бурхад, онгодто үргэлдэ бариһан морин. Дэлһэн һүүл хоёрыень тайрадаггүй, иимэ мори гансал эрэгтэй хүн унажа болохо (лошадь, посвящённая божествам, духам-покровителям): Боохоной голдо азаргые онго морин болгодоггүй, харин агта мориие онголуулдаг һэм шуу (М. Осодоев); аманай морин хадаг табяад, барюулха мал тухайгаа лаб-табаа хэлсэжэ дүүргэһэнэй хойно бэлэг табилга гэжэ болодог байгаа. Басаганай эхэ, эсэгэ нютагайнгаа зониие болзорто үдэртѳѳ уриһан байха. Хүбүүнэй эсэгэтэн баян зон һаа нэгэ мори, хомой архи, һэеы гэрэй нэгэ хана – һаал хана, нэгэ һэеы гэхэ мэтэ юумэ асаржа үгэдэг байгаа (конь для одаривания); хии морин а) бэе элүүр энхэ, үбшэн зоболонгүй, гэр бүлэдѳѳ амгалан һайн, золтой жаргалтай, ажал хэрэгтээ урагшатай, солгёон ябахын тула агаарта хиидхүүлдэг маани барлагданхай тэбхэр бүд (воздушный конь): Хии мориной тэг дунда эрдэни зэндэмэнеэр шэмэглэгдэһэн, урагшаа тэгүүлһэн хүлэг морин, дүрбэн таладань юртэмсын дүрбэн махабад зураатай байдаг: доронь – арсалан, барас, дээрэнь – Гарууди шубуун ба луу. Тус зураг «Гарууди шубуун шэнгеэр ниидэжэ, луу мэтээр дэгдэжэ, барас шэнги хүсэтэй, арсалан шэнги хурдан ажаһууха болтогой» гэһэн бурханай тарни болоно. Хии морин дээрэ хүнэй нэрэ бэшээтэй байхадаа, тон һайн юм. Харин хии мори юундэ заабол хиидхэдэг бэ гэхэдэ, хии морин дээрэхи бурханай тарни таһалгаряагүй уншагдана гэһэн удхатай (Ц. Цымпилова); б) сэдьхэлээ хѳѳрэлгэ, урмашалга (вдохновение): Хуби заяанайтнай Хии морин дээхэнүүр хиисэхэнь болтогой! (Н. Бальжинимаева); морин галдан «галдан» гэһэн түбэд үгэ «хубитай, юрѳѳлтэй, түгэс баясхаланта» гэһэн удхатай үгэ, түгэс баясхаланта морин (благословенный конь); гуурһатай морин үльгэр домогой далитай, жэгүүртэ морин (пегас); морин эрдэни ажал хүдэлмэридэшье, холын замдашье, дайн сэрэгтэшье морин агта хүниие абаржа ябаһан амитан гэжэ ехэтэ сэгнэгдэдэг морин унаа (конь-сокровище, драгоценность): – Морин эрдэни гээшэ нангин амитан юм, бузар гараа бү хүргэ, таби! (Д.-Д. Дугаров); 2) шатар морин түхэлтэй шатарай бодо (конь): морёороо ябаха; морёор шаалаха морёор шаа гэхэ, ноёнииень эдихээр добтолхо (шаховать конём); 2. тэмд. н. 1) мориной, морёор шэрэлгын (конный, гужевой); мори тэргэ тэргэтэй морин, мори хүллэһэн тэргэ (запряжка): Үглѳѳнь үдэһѳѳ үнгэржэ байхада ерэхэдэнь, отогойнь газаа Санда баянай мори тэргэ харагдабаха (Д. Эрдынеев); морин шарга мори хүллэһэн шарга, шаргатай морин (запряжка санная): Хажуугаарни морин шаргатай хүн шуурд гүйлгэжэ гараба (С. Ангабаев); морин косилка морёор шэрүүлжэ хүдэлдэг, үбһэ сабшадаг оньһон (конная косилка): Морин косилкаар бишье сабшуулжа шадахалби (Б. Мунгонов); морин хамуур мори оруулһан хамуур (конное пихло); морин тармуур мори оруулһан тармуур (конные грабли): Үбһэ хуряалгын үедэ Ардан морин тармуурта һуугаад, оройдоо хогшье үлѳѳнгүй тармадаг һэн тула эндэхи газар һайн мэдэнэ бшуу (М. Осодоев); морин тээрмэ мориной хүсѳѳр эрьюулэгдэдэг тээрмэ (конная мельница): Ута аргамжатай хомууд хүзүүндэнь углаад, үглѳѳнэй наранһаа үдэшэ болотор морин тээрмэ тойруулдаг шэнэ эзэниинь энэ мориной нюдыень боожо ерээд, хараал табин, араһаань ташуурдадаг һэн (Д. Батожабай); мори унаа ябалгын арга хэрэгсэл болоһон морин, унаха ба тэргэдэ хүллэхэ һургамал морин (лошадь как транспорт): Мори унаа асархаяа ошоһон нүхэдѳѳ хүлеэжэ, үсэгэлдэр геологууд замдаа түхеэрэн, ашаагаа бүридхэн хабсаргажа үнжѳѳ юм (Д.-Д. Дугаров); 2) мориндо хабаатай, мориндо адли түхэлтэй (относящийся к коню, похожий на коня); морин сэрэг морин унаатай хүнгэн сэрэг, һэлмэ ба таба һүрэдэг буугаар зэбсэглэгдэдэг (кавалерия, конница): Дүрбэн жэл болоод байхада, энэ багаймнай морин сэрэг артиллери хоёр унаагаар хангагданхай байха ёһотой (Д. Батожабай); морин сэрэгшэ морин сэрэгтэ алба хаагша (кавалерист, конник): Табан хушуутай малгайтай морин сэрэгшэ һэлмэеэ далайнхай, «ура» һүхирэн дайсанай урдаһаа добтолгодо оронхой, бусадаа дахуулаад гүйлгэнэ (С. Цырендоржиев); морин үртѳѳгэй албан түүх. XIII зуун жэлдэ Монголдо бии болоһон хэлхеэ холбооной албан (уртонная служба); морин харгы тосхон хоорондо ябаха, нюруулһан хатуу хушалтагүй, юрэ газараараа байһан, дундуураа далантаһан харгы (просёлочная дорога): Баруун тээгүүрнай монгол ханааб урдадаг, урдуурнай Шулуутайн дасан ошодог морин харгы, хойномнай бүлэг нарһад… (Ц. Шагжин); морин туруутан туруугаар хушагдаһан ганса дунда хургатай, һалаагүй, бүтүү туруутай амитад (однокопытные); морин хуур монгол арадуудай хүгжэмэй зэмсэг (морин-хур): Тэдэнэй дунда нилээд халамгай үбгэн хуурша, Мүнхэ баабай, морин хуур дээрээ гунигтайшье һаа, яһала хүхюун дуу аянгална (Б. Санжин, Б. Дандарон); морин жэл 12 жэлэй долоодохи жэл (год лошади): Харин бишыхан Дондой морин жэлдэ түрѳѳ хадаа хурдан, заримандаа намайе хүсэн алдадаг (Ц.-Ж. Жимбиев); морин һара монголой һарын литээр жэлэй табадахи һара (пятый месяц по лунному календарю); морин саг үглѳѳнэй найман-юһэн саг (час лошади): – Хари, гайхахаар лэ боложо байна, могой сагта мордохо, морин сагта бууха ёһотой юм һэн, тэрэмнайшье үни заяанда үнгэржэ, мүнѳѳ наран баруун урда ошоод лэ байна (Х. Намсараев); 3) шэлж. дан ехэ, хэтэрхэй томо, ута, үндэр (непомерно большой); морин самса эхэнэрэй дэгэл доро үмдэдэг хормойтой, хамсытай, ута хубсаһан (платье): Балжид хүгшэниинь морин самса дээгүүрээ хүхэ эреэн халаадаа үмдэсэгѳѳн яаража, сай халааха яаха һанаатай, пеэшэн тээшээ бүбэрбэ (Б. Мунгонов); морин үльгэр ута, хэмжээгээр ехэ, хэдэн мянган шүлэглэмэл мүрһѳѳ бүрилдэһэн үльгэр (большая былина): Морин хуурай үүрһээтэй / Морин үльгэр зэдэлээ. / Бузар хархис дайсадтай / Баатар хүбүүд тэмсэлдээ (С. Ечигма); морин шэл хоёр хахад литрэй томо шэл, амһарта (бутыль): Мориной шэл гэдэгынь гурбан литрэй шэлые архиншанай хэлсэдэг далда нэрэ байгаа (Ц. Дон); морин улаагана ург. 30 см үндэртэй олон жэлэй улаан жэмэстэй ургамал, газарай улаагана, ойн улаагана (костяника); морин хараасгай ута жэгүүртэ амитанай аймагта ородог шубуун, тэмээн хараасгай (стриж); морин хулгана хээрын хулгана (полевая мышь).