МОНГОЛ

1.юум. н. 1) Монгол угсаатад тухай бэшэмэл мэдээнүүдые эгээ түрүүн хитад эрдэмтэд хэһэн байдаг. Тэдэнэр хойто зүгэй бүхы арадуудые сюнну (хунну), дунху, сюшень гэһэн гурбан бүлэг болгожо хубаадаг байгаа. Эдэнь тус арадуудые тюрк, монгол ба түнгүүс-манжа гэжэ мүнѳѳнэй эрдэм ухаанда мэдэрэгдэһэн хубааритай тудалдана. Дунху гэдэгүүд манай ээрын урдахи 3 зуунай үеэр Түбэй Азида эзэрхэжэ байтараа, хожомынь сюнну гэдэгүүдтэ бута сохигдожо, Монголой тала дайдаһаа гаража ошохо баатай болоһон. Нэгэ хубинь Ухуань хада шадар байрлаа, харин нүгѳѳдүүлынь Сяньби хада багаар һуурижажа, эдээнһээнь ухуань ба сяньби гэһэн угсаатанай нэрэнүүд бии болоһон гэдэг. Манай ээрын урдахи 87 ондо сяньбинууд гуннануудые бута сохёо. Тэрэнһээ хойшо сяньби, тоба, жужань, кидань, шивэй гэдэг монгол угсаатад манай ээрын 553 он хүрэтэр Монголой ба Байгал шадарай дайдые эзэмдэжэ байгаа. 6-11 зуунай үеэр Монголой дайдада Тюрк, Уйгар, Кыргыз хаан түрэнүүд эзэрхээ. 11 зуун жэлдэ тюркнүүдые кидань гэдэг монгол угсаатанай бута сохиһоной һүүлээр монгол туургатан Монголой ба Байгал шадарай дайдые эзэмдэн, тюркнүүдые эсэслэн намнаһан байна. 13 зуунай эхеэр Чингис хаан түрүүтэй гүрэн бии болоод, тэрээнэй үндэһѳѳр айхабтар ехэ гүрэн байгуулагдаад, 14 зуун жэлдэ тэрэ һандарһан. Монголшууд анханайнгаа нютаг бусажа, нэгэ бүхэли Монгол гүрэн байтараа, манжанарта диилдэн, Монгол хэдэн хуби боложо таһарһан (Монголия): Монгол ошожо ябаһан хамбышад бурханай һайгаар дайралдажа, намайе абаа юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); Баруун ба Зүүн Монгол 15 зуун жэлдэ хубаарһан Ехэ Монгол уласай Монголой хоёр хэһэг (Западная и Восточная Монголия); Хойто ба Урда Монгол 16 зуун жэлдэ хубаарһан Ехэ Монгол уласай хоёр хэһэг (Северная и Южная Монголия); Ара Монгол ба Yбэр Монгол 17-20 зуунай эхеэр манжанарай эзэрхэжэ байхада хубаарһан хоёр хэһэг (Внешняя Монголия и Внутренняя Монголия); 2) монгол хүн, монгол эхэнэр (монгол, монголка): Нэгэтэ барагтайхан баян монгол табан зуун толгой сар худалдуулхаяа Лумбуновта үгэбэ, найдаба ха (Б. Мунгонов); халха-монгол Монгол уласай гол, үндэһэн һуурин зон болоһон халха яһатан (халха, халха-монголы); буряад-монгол буряад яһатан (буряты, бурят-монголы); дээдэ монгол мүнѳѳ үеын Хятад уласай Цинхай можодо оршодог Хүхэ нуурай хажууда ажаһуудаг монгол яһатан (кукунорские монголы); сагаан монгол Хятад уласай Цинхай Гансу хоёр можонуудта ажаһуудаг монгол яһатан (монгоры); 2. тэмд. н. Монголой, Монголдо хабаатай (монгольский): Эдэ айлнуудай газаа дал хорёоншье, мори уяха сэргэшье, обоолһон түлеэншье харагданагүй, ёһотойл талын монгол айлнууд байгаа һэн (Д. Батожабай); монгол туургатан (гү, али угсаатан) Монгол, Ород, Хятад гүрэнүүдтэ һуурин монгол хэлэтэй олон угсаатан, арадууд (монгольские племена): Тиихэдэ Монгол ороной ирагуу найрагша, дуушан Самандын Жавхлан гэжэ урагшаа һанаатай хүн … монгол туургатанай һүр hүлдыень үргэhэн жабхаланта тоглолто бүтээгээ бэлэй (Б. Жигмитов); Монгол угсаатан адуун эрдэнидээ зорюулжа, домог дуугаар, соло дуудалгаар мүнхэ дурасхал табяа юм (Ц.-Ж. Жимбиев); монгол үндэһэтэн а) монгол арадууд, монгол, буряад, хальмаг үндэһэтэн болон бусад (монгольские народы): Би ѳѳрѳѳшье монгол үндэһэтэнэй ажабайдал, ёһо заншалаар бага бэшэ һонирходог хүнби (Ч. Цыдендамбаев); б) монгол арад (монгольская нация); монгол хэлэнүүд нэгэн монгол хэлэнэй диалектнүүдһээ 14–16 зуун жэлдэ бүрилдэн бии болоһон хэлэнүүд. Эдэнь хадаа монгол, буряад, хальмаг хэлэнүүд, мүн үзэг бэшэггүй дунсян, монгор, баоань г.м. хэлэнүүд болоно (монгольские языки): Тиихэдэ, Б. Я. Владимирцовай хэлэһэн үгэнүүд монгол хэлэнүүдые шэнжэлхэ хэрэгтэ эрдэмтын оруулһан гүнзэгы удхатай ажаглалта болоно (С. Жамсаранова); хуушан монгол хэлэн 12–13 зуунай үеэр уйгарнуудһаа абтаһан хэлэн. Энэ бэшэгые буряад зон 1931 он болотор, монголшууд 1945 он хүрэтэр хэрэглэһэн; гэтэр һүүлэй үедэ Буряадта, илангаяа Монголдо дахяад һэргээгдэжэ байнхай; харин Yбэр Монголдо тэрэниие хэрэглэлгэ таһалдаагүй юм; хальмагууд тэрэниие хэрэглэдэг байтараа, 17 зуунай тэн багаар энээнэй үндэһэн дээрэ ѳѳрын бэшэг байгуулһан (старописьменный монгольский язык): Урдань Сүмбэ хамбын сударһаа Сүүгэл дасанда хуушан монгол хэлэн дээрэ барлагдаһан энэ зохёолые манай мэдээжэ эмшэн Чимитдоржо ламын эсэгэ Дугархайн бидэндэ үзүүлһэнэйнь түлѳѳ сэдьхэлэй баяр хүргэнэбди (Л. Шагдаров); хуушан монгол бэшэгээр таталжархиһан хуушан монгол хэлээр яаралтайгаар, соморлогдоһон бэшэлгээр бэшэгдэһэн (написанный старомонгольской скорописью); монгол галиг түбэд болон бусад хэлэнүүдһээ абтаһан үгэнүүдтэ ушардаг монгол бэшэгтэ үгы үзэгүүдые тэмдэглэхын тула зохёогдоһон тусхай үзэгүүд (монгольская транскрипция); монгол һара һарын ябадалые гол болгон, һара үдэр тогтоолго; һарын шэнэдэ – арбанһаа урагшанхи үдэрнүүд; һарын хуушанда – хоринһоо хойшонхи үдэрнүүд; үлүү һара – һарын зурхайн ёһоной али нэгэ дабхарлаһан һара; сагаан һара – нэгэдэхи монгол һара; түрүү һара – монгол 1, 4, 7, 10-дахи һаранууд; ехэ һара – гушан үдэр хүрэхэ һара; бага һара – 30 үдэр хүрэхэгүй һара; 8, 15, 30-най үдэрнүүд – һайн үдэрнүүд (монгольский лунный месяц): Энэ монгол һарамнай хорин долоондоо хүйтэржэ ганиршаба (Х. Намсараев); монгол-татаарай дарлал түүх. 1243–1480 онуудта монгол-татаар феодалнуудай Орос орониие дарлажа байһан үе (монголо-татарское иго); Ехэ Монгол Улас Чингис хаанай, тэрэнэй уг залгамжалагшадай эзэмдэлгын дайнуудые хэһэнэй эсэстэ 13 зуунай нэгэдэхи хахадта байгуулагдаһан ехэ гүрэн. 1251–1259 онуудта хаан шэрээдэ һууһан Мүнхэ хаанай үедэ энэ гүрэндэ Монгол, Хойто Хитад, Корей-Солонгос, Тангадай Си-Ся хаан түрэ, Түб ба Дунда Ази, Закавкази, Иран, Афганистан болон бусад нютаг оронууд ородог байһан. Чингис хаанай аша Бата хаан 1236–1243 онуудта Зүүн ба Түбэй Европодо добтолон орожо, Волгын Булгариие, Зүүн-Хойто ба Урда Русиие, половецууд, аланууд болон черкеснүүдтэй дайлалдаһан, тиин Польшо, Венгри болон бусад гүрэнүүдэй газар дээгүүр Адриатическа далай хүрэтэр ошоһон байна. Тиин Бата хаан 1243 ондо Алтан Ордон гэһэн ехэ гүрэниие байгуулһан. Энээндэнь Сибириин баруун хуби ородог байгаа (Великая Монгольская империя XIII–XIV вв.); Монгол улас (гү, али орон) 1921 ондо бэеэ даанхай энэ гүрэн бии болоод, 1924 ондо Бүгэдэ Найрамдаха Монгол Арад Улас бии болоһон (Монгольское государство): Манай Монгол уласта Соёмбо гээшэ гүрэнэй сүлдэ тэмдэг болоһоор хоёр зуу гаран жэл хэрэглэгдэнэ (С. Норжимаев); Эжынгээ эгэшын дуудалгаар Монгол орондо һара шахуу айлшалһан үдэрнүүдээ, талын булагай дэргэдэ малша басагантай уулзаһан тухайгаа һанаа ха гү? (Д.-Д. Дугаров); монгол тобшо сад түмэр дээрэ элдэб угалза һиилyyр сохин бүтээһэн монсогор тобшо (пуговица из латуни с отбитыми узорами).