МОДО(Н)

(н) 1. юум. н. 1) ургаха бүреэ улам бүдүүн болодог хатуу голтой, олон жэлэй ургамал; эшэһээнь һалаа мүшэр гаража, набшаһата һаглагар орой бии болгодог (дерево, многолетнее растение): Модон гээшэ хүнэй нүхэр ха юм! Минии түрэхэдэ, энэ модоор үлгы хэжэ унтуулаа. Үхэхэдэмни дүрбэн хабтагай хадаад, хуурсаглана бэзэ (Д. Батожабай); Модон бүхэн үндэһэтэй, хүн бүхэн эхэтэй, эсэгэтэй (Оньһ. ү.); набшаһата модон набшаһаа унагаадаг модон (лиственное дерево): Ганга тэдээнһээ холодон ошожо, нэгэ набшаһата модоной дэргэдэ ерэжэ, уруу дуруу һууна (Ц. Шагжин); шэлбэһэтэ модон хабтагар набшаһанай орондо хадхууртай нарин шэлбэһэтэй модон (хвойное дерево): Шэлбэһэтэ модод гэбэл, нарһан, хасуури, шэнэһэн, жодоо г.м. болоно; жэмэстэ модон элдэб янза боложо илгардаг жэмэстэй бүлэнсэг бургааһан (ягодный куст): Хэрбэеэ эрдэмэй биишье һаань, / Үргэлжэ амарлингы номхоноор яба. / Үрэ жэмэсһээ бүхыһэн жэмэстэ модон мэтэ / Тэрэшни үлэмжэ үзэсхэлэнтэй болоно (Э.-Х. Галшиев); зулзага (гү, али гүлгэн) модон а) һая ургаһан модон (молодое дерево): Эмээл, хазааргүй эмниг мориндо юу байхаб, эрье, жалга газарые һэтэр харайжа, гүлгэн мододые хухар-нугар дайран, гүйһэн тээшээ гүйжэл ябаба (Д. Батожабай); б) залуу модотой шугы (молодняк, поросль); нарһан модон а) набшын орондо унадаггүй үзүүртэй нарин хадхууртай, монсогор борбоосгойтой модон (сосна): Бүдүүн нарһан модоной саана хороод, отог тээшэ һэмээхэн харанаб (Ц.-Д. Хамаев); б) нарһан тужа (сосняк, сосновый бор): Нарһан модон харагдахаяа болижо, шулуулиг газарһаа ѳѳдэ, тэнгэриие сэхэ харбаһан шэнэһэд жэрылдэбэ (В. Гармаев); хасуури модон а) 30 метртэ хүрэдэг шобогор оройтой шэлбүүһэтэ мүнхэ ногоон модон (ель): Юун бэ гэхэдэ, мориноймни ууса дээрэһээ үндэһэеэ ѳѳдѳѳ, үзүүрээ доошоо хэжэ, тэнгэридэ хүрэмэ арьялаа барьялаа хасуури модон ургашоод, хүүежэ найгажа ябаба (Х. Намсараев); б) хасуури модотой ой (ельник): Заахан горхоной эрьеэр ургаһан үдхэн хасуури модон соо зуугаад морид уяатай (В. Гармаев); уляаһа модон а) набшаһата үндэр модон (осина): Тэдэ байшангуудай сонхо доогуур далбагар ногоон набшаһадаа һалхинда наадхуулһан уляаһа модод оройгоороо ниилэн нэнгэн байба (Ж. Тумунов); б) уляаһанай шэрэнги (осинник); үшѳѳһэн модон а) голой эрьеэр ургадаг, уяхан мүшэртэй, нарин набшаһатай модон (ива): Уһаар садхалан байдаг үшѳѳһэн модонойшье набшаһад үни ангашанхайнууд, хүнэй нюдэ адаан байдаг болоһоор үнинэй (Д. Батожабай); б) бургааһанай шугы, шугы бургааһан (ивняк); хуһан модон а) сагаан үйһэтэй, набшаһата модон (берёза): Дүтэлжэ ерэхэдэнь, тура гэрэйнь сонхонуудай хаабаринуудта нилээд бүдүүн хуһан модон бүхэлэгдэн түшүүлэгдэнхэй, үүдэниинь газаа талаһаа хүшѳѳтэй байба (М. Осодоев); б) хуһан мододһоо бүридэһэн ой, түглэ, шугы (березняк): Ябаһаар байтарнай, хуһан модон болошобо; алимай модон шара, ногоон, улаан үнгэтэй амтатай гү, али гашуубтар монсогор эдеэтэй жэмэстэ модон, яблони (яблоня): Сэсэглэжэ байгаа алимай модон хурса хангалтай ягаабтар сагаан сэсэгээр бүрхѳѳгдэдэг; хара модон мүнѳѳ үедэ Энэдхэг болон Шри-Ланка гэһэн оронуудта ургадаг хара үнгын голтой модон, энэ модоор гэрэй бараа, хүгжэмэй инструмент хэдэг (эбеновое дерево); сайн модон сайда хабаагүй мүнхэ ногоон, үндэр бэшэ, зѳѳлэн, сайбар холтоһотой, сагаан шара сэсэгтэй, һүүдэр үгэдэггүй хуурай набшаһатай модон. Набшаһаниинь габарай тоһондо адли хурса үнэртэй эфирнэ тоһотой (чайное дерево); шара модон мүнхэ ногоон, набшаһаа унагаадаг ба набшаһа түргэн ургадаг бургааһан (барбарис); модон дүрсэтэ модондо адли түһѳѳтэй, модоншуу (древовидный); 2) ой, ой тайга, тужа (лес, роща, бор): Уладууд гэдэргээ сухарижа, харгын саанахи модон соо ороод, эндэ галай унахые адуулан, бэеэ зэһэшоод байгаа һэн (Б. Мунгонов); сагдуул модон залуу модотой шугы (молодой лес, поросль); 3) отолһон модон, барилгада хэрэглэгдэхээр бэлдэгдэһэн модон, шулаһан модон, шала модон (лес как материал, древесина): Нүхэрнай үглѳѳгүүр бүри газаа гарахадаа, тэрэ ябталаатай модоёо тойрон тойрон һайхашаана, шэнэхэн дабирхайн үнэрые мэдэрэн амилна (Б. Мунгонов); гэрэй модон гэр барилгада орохо модон (строительный лес для дома): Отара дээрэ саг үргэлжэ ажаллаха гэжэ шиидээ һэн хойношни, нэгэ гэрэй модо үгэхэлди, үгэхэ шадалтайлди (Б. Мунгонов); модо болбосоруулдаг модо элдэб аргаар тайража, хюрѳѳдэжэ, онсо түхэлтэй болгоходо хабаатай (деревообрабатывающий): Сайдай орлогшо Марина Капустинагай хэлэһээр, модо болбосоруулдаг болон үйлэдбэрилдэг ажахынуудые, модо худалдажа абагшадые унаһан модон нэгэшье һонирхуулхагүй (Б. Балданов); модо (гү, али модоной) бэлэдхэл модо элдэб аргаар тайража, хюрѳѳдэжэ, онсо түхэлтэй болголго (лесозаготовка): Тэрэ залуудаа модоной бэлэдхэлдэ үе мүсынгѳѳ үбшэн болоторнь ябаһан юм (Ц.-Ж. Жимбиев); модо бэлэдхэлэй модо отололгын (лесозаготовительный); модо отололго а) модо бэлэдхэл (рубка леса); б) модо хуулиин эрхэгүйгѳѳр бэлэдхэл (порубка): Тэрэнэй ашаар хуули хазагайруулан модо отололго тэрэ зандаа мэдэгдэхэ болоно (Я. Дармаева); модо таллуулха отлогдоһон модо ойһоо харгын хажууда гү, али тээхэ газарта хүргэхэ (трелевать древесину); модо унагаагшад модо отолдог ажалшад (вальщики леса); модо урадхуулга модо бревнонуудые уһан урадхалаар ябуулга (лесосплав): һала болгон холбожо модо урадхуулга; модо хюрѳѳдэдэг (гү, али хюрѳѳдэхэ) модо хюрѳѳгѳѳр отолхо (лесопильный): Нёдондо тэрэ үмсэдѳѳ модо хюрѳѳдэдэг түхеэрэлгэтэй боложо, барилгын модо бэлдэжэ захалаа (Б. Жигмитов); модо хюрѳѳдэхэ рама электромотоороор хүдэлдэг монсогор модо утаашань отолдог оньһон түхеэрэлгэ (пилорама); хэрэгсэлэй модон болбосоруулжа, юумэ хэжэ хэрэглэхээр болгогдоһон модон (деловая древесина); модо дархалха модоор юумэ бүтээхэ, бариха (плотничать); модо дархалдаг (гү, али дархалалгын) модо болбосоруулдаг, модоор элдэб нарин юумэ (жэшээнь, стол, стул г.м.) бүтээдэг (столярный); хабтагай модон нимгээр зүһэгдэһэн ута модон (доска): Газарта гадаһануудые зоожо, һүхѳѳр нимгэлэгдэһэн хабтагай модонуудые зэргэлүүлжэ хэһэн баазахан столой дэргэдэ хоёр дарганар ерэжэ, малшадые дүтэлжэ һуухыень уриба (Д.-Д. Дугаров); монсогор модон гэшүүһэнүүдһээ сэбэрлэгдэһэн бэе модон (бревно): Үзэсхэлэн һайхан хизаар дайдада һуудаг нютагайнгаа үндэр хада, уулануудые хараһаар үсэгэлдэрэйнгѳѳ газарта хүрэжэ ерэхэдээ, монсогор модон дээрэ һууһан Дандарые ара нюрганһаань хаража танибаб (Д. Доржиева); монсогор модоор бариһан бревногоор бодхоогдоһон (бревенчатый, построенный из брёвен): Монсогор модоор бариһан нилээн горитой гэр, тэрээн соо хасагуудайшье, мүн буса түрэлтэнэйшье хамаг хэрэгүүд хүтэлэгдэдэг (Б. Санжин, Б. Дандарон); 4) шиидам модон; модоной тайрадаһан; түлеэн (бревно; палка; деревяшка; полено): Тэрэ гэрэймнай хаяае дээшэнь үргѳѳд, модоор тулажа үгыт (Ч. Цыдендамбаев); Балма хүгшэнэй гарамсар Затагархан газааһаа модо асаржа, гуламтынгаа баруун талада харуулдажа эхилбэ (Ч. Цыдендамбаев); модо тулаха таяг барижа ябаха (опираться на палку): Тэндээ үшѳѳ хэбтэд гээд, модо тулажа, амара амарһаар, бүхэли үдэртѳѳ ябажа, аяншадай харгы дээрэ гаража шадааб (Б. Санжин, Б. Дандарон); модо шулуун модон гэхэ мэтэ (палка и тому подобное): Сусагдаһан айлнуудай хажуугаар гарахадань, шабар пеэшэнгүүд архайлданхай, үлэһэн модо шулуун обооржо, ехэл үзэмжэгүй һаланаар харагдаха юм (М. Осодоев); хүлтэй модон модо дээрэнь табижа хюрѳѳдэхын тула хэгдэһэн хэрээһэн түхэлтэй модон, түмэр хүлнүүдтэй түхеэрэлгэ (козлы); һалаатай модон агнуурида хэрэглэгдэдэг аса түхэлтэй, хүдэр үзүүртэй модон (рогатина); тайраһан модон хахалһан сажан (полено, болванка); ◊ хүхэ модон (болотороо) энеэхэ ехээр энеэхэ, унатараа энеэхэ (смеяться до упаду): – Бэе залуу, хадамда гарахаар, – гэжэ Бүтэдмаа хүхэ модон энеэгээд, гэдэргээ налайн һуухадаа, Барга-Нямые зүүн хажуугаараа нэнгэн һуушабал даа (Б. Мунгонов); Минии шабхадуулһан гараа нүгѳѳ гараараа адхажа, хордохо, үбдэхэһѳѳнь уршыжа байхыемни харахадаа, Дугар хүхэ модон болотороо энеэбэ, хүхибэ (Ц. Шагжин); 5) һуури, армаг (каркас, остов); һэеы гэрэй модон һэеы гэрэй хана, тооно, уняа, багана гэһэн тусхай модоор хэгдэһэн зүйлнүүдһээ бүридэһэн һуури (деревянный остов юрты); нюрга модон потолоогой тулга болохын тула хоёр ханын хоорондо хүндэлэн бүхэлэгдэһэн брус, маатинса, мүн хушалтын оройн уулзуурай хабхаг модон (балка, конёк на крыше избы); хомуудай модон мориной хүзүүндэ үмэдхэдэг гол тоногой модон һуури (деревянный остов хомута); эмээлэй модон модоор хэһэн эмээлэй һуури (деревянный остов седла); харуулай модон харуулай онгосо (колодка рубанка); гааһанай модон гааһанай һоруул, шүбүүг (чубук трубки); 6) хууш. мянган метр утын хэмжүүр (километр, верста): Улаан үбсүүтэй, хилэн хара далитай хараасгай шубуун уурхайдаа гэжэ хэдэн мянган модо газар даляа дэбидэг (Ж. Тумунов); Хахад модонһоо саашаа далайн долгилхо харагдаба (С. Доржиев); ○ ой гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. 1) модоор хэгдэһэн, модонһоо бүридэһэн, модондо хабаатай (деревянный, дощатый): Теэд үнѳѳхи басагам сайшье уунгүй, пеэшэнэй захада байһан табшаан дээрэ һуужа һуутараа, хажуу тээшээ нэнгэ нэнгэһээр, модон дэрыень дэрлээд, һулаханаар хурхиршоо һэн (А. Жамбалдоржиев); модон гохо а) модоор хэһэн шэбхэ (деревянный крючок); б) сомоотой үбһэ зулгаан задалха хэрэгсэл (крюк для выдёргивания сена из стога); модон сабуун модо няадаг сабуун (столярный клей); модон табаг болсогор модо түнхижэ хэһэн табаг (деревянная тарелка): Зүүн ханада табяатай эргэнэг доро модон табаг соо шанаһан адуунай мяхан харагдана (Ц. Шагжин); модон шанага үндэһэтэйнь абтаһан хуһан модо бусалгажа шалажуулаад, хонхойлгон түнхижэ хэһэн ута эшэтэй удхуур (ковш, половник): Тэрэнэй тонгойхо бүринь арадань уяатай үргэбшын забһарта байһан түүрхэй модон шанага урагшаа ёдойгоод, гуйраншанай тодоһон гар мэтэ һарбайжа байгаа һэн (Д. Батожабай); модон халбага шэнгэн эдеэ табаг сооһоо удхан эдидэг эшэтэй хонхор модон удхуур (деревянная ложка); модон хүнэг уһа, аарса сагаа г.м. шэнгэн бодос хэдэг оёор талаараа үргэн болоһон томо модон амһарта (деревянное ведро): Хашаагай дунда уруугаа харашанхай модон хүнэг ба тэрээнһээ хажуу тээшэ урдашаһан сагаан һүн хара шоройтой холилдон үзэгдэнэ (Д. Батожабай); модон аяга гантахагүй бүхэ модо, мүн модоной улха түнхижэ хэһэн, шэнгэн бодос уухадаа хэрэглэдэг хонхор амһарта (чашка, выдобленная из дерева или наплыва): Эхэнь ууралтай халуухан архи бишыхан шара модон аяга соо халима дүүрээр аягалба (Ч. Цыдендамбаев); хабтагай модон хана хабтагайгаар хэһэн хана (дощатая стена); модон анзаһан хууш. үзүүртэй, хабтагар түмэр ута модондо газар онгилхоор тааруулан һуулгаһан мори хүллэжэ газар хахалха хэрэгсэл (рассоха, деревянная соха): Модон анзаһаар шулуутай газар һоёодон һэндэхэ гээшэ тиимэшье бэлэн бэшэ юм (Д. Батожабай); модон буу модоор хэһэн буугай дүрсэ, оронсог (деревянное ружьё): Солдадуудта винтовкын частьнуудые шамдуун заажа үгѳѳд, яажа буудаха, һойхые харуулаад, модон буу барюулжа, хэды хэды һургуули хүүлэһэнэй һүүлдэ, тэдэнэртэ шэб шэнэ винтовконуудые үгэбэ (Ж. Тумунов); модон гэр а) монсогор модоор ородой маягаар бариһан байра байшан. Баруун буряадай хубисхалай урдахи захиргаанай мэдээгээр, Баруун буряадта ород түхэлэй гэрнүүдые барилга XVIII зуунай 60-аад онуудта эхилээ. Түрүүн тэдэнь палааха, хушалтагүй адхар юумэнүүд байһан. Гэтэр удангүй гэр соо пеэшэн баридаг, поол, хушалта хэдэг, амбаар, мүн таряанай боолто – сноп хатааха обин г.м. баридаг болоһон. Зүүн Буряадта түрүүн гансал зунай модон гэр баридаг байһанаа, һүүлдэнь үбэлэй модон гэр гү, али байшангуудые баридаг болоһон (деревянный дом, рубленая изба): Эдэнэй орондо бишыхан модон гэр харагдана, сонхонуудынь альганай шэнээн гэхээр, хорёо хотонь набтар, налшагар муу далай саана хоёр һүри үбһэн татаатай (Д. Эрдынеев); б) зуһалангай гэр (летник); модон таһалга хабтагайгаар хэһэн нимгэн хана, халхабша (дощатая перегородка); модон шала (гү, али оёор) хабтагайгаар хэһэн оёор, палааха (деревянный пол): Хоёр хасабшадаа ехэнүүд сонхотой, модон шалатай гэрэй уняануудыень улаан шэрээр шэрдэхэһээ гадна ханаарнь иранска нимгэхэн ковёр татажархёотой байба (Д. Батожабай); модон бар ямар нэгэн зохёол олон хэһэгээр хэблэхын тулада үзэг һиилэһэн хабтагай модон, һиилэлгэ, модоной һиилүүр (ксилография, ксилограф): модон барай хэбээр хэблэһэн Молон тойной туужа; модон тобшо модо монсогор болгожо мүлеэд, хажуу таладань үлүү гаргаад, тэрээндээ нүхэ гаргаһан тобшо (круглая деревянная пуговица); модон зүйлнүүд модоор хэһэн эдлэл, бүтээлнүүд (деревянные изделия); модон хүл хүлдүүр, холо-холо алхаад ябахын тула хүлѳѳ табиха хүндэлэбшэ эрмэгтэй хоёр ута модоор хэһэн арга хэрэгсэл (ходули); муу юумэн модон хүлтэй (Оньһ. ү.) муу мэдээн түргэн тарадаг (≈ дурное слово быстро бежит): Дайнай эхилhэн тухай хажар шэрүүн үгэнүүд, муу юумэ модон хүлтэй гэhэндэл, сахилгаан түргѳѳр ниидэн ерэжэ, Байгал шадархи нютагуудта хүрэбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); модон эшэ туг үлгэхэ гү, али жадын хурса үзүүр, һүхэ г.м. һуулгаха ута модон (деревянное древко, рукоятка): «Дулдуй» гэжэ нэрэтэй модон эшэтэй хүрдэ газарта хадхаад, тэрээниие тойрон, дабшалжа һууһан хүнүүдые харахада бүришье уйтай бшуу (Д. Батожабай); буха модон тэргэ үндэр хажуунуудтай хоёр томо мѳѳртэй буха, сарта хүллэн шэрэдэг тэргэ (арба): Будхаһан азаргын булайхан түргэн харайхада, боори газар доһолжо, бутарха тооной наярһан буха модон тэргэ доогуур харагдахаяа болин эригэнэшэбэ (Б. Мунгонов); модон толгойто һооногор, тоолхогүй ажалша, нозог хүн (головотяп); модон тэнэг мохоо мунса хүн, шал тэнэг (≈ дубина стоеросовая): Шангаар татагдажа, мэнэ мэнэ таhархаяа байhан хуурай хүбшэргэй шэнги болошоод байгаа бидэ хоёр гэнтэ иигэжэ абаруулхадаа, юугээшье ойлгохоёо болишонхой, модон тэнэгүүд болошоод, хүдэлхэшье, дуугархашье шадалнай үгы (Б. Ябжанов); модон хонхо хооһон шашаа дэлгэдэг хүн (пустозвон); модон голтой шэрүүн, хайхарамжа ханамжагүй (чёрствый – о человеке): Энэ модон голтой Пагмаасаан һамганай эрхим нүхэр үүришхэ (Ц.-Ж. Жимбиев); модон үмдэтэй а) болхи, мондогор, бошхо, хүжүүн (неуклюжий, негибкий – о человеке); б) аягүйрхѳѳд гү, али түбэгшѳѳгѳѳд һуужа үгэхэгүй (стеснительный): – Модон үмдэтэй бэшэ һаа, Намсалмаа, һуу, – гээд, Сампил Намсалмаада дохолон стул табижа үгэбэ, тэрэнь ара гэдэргээ урбалдашаба (Ж. Тумунов); модон гартай түлюур, домгүй гартай (неумелый); 2) ойн, ой тайгын (лесной); модон нютагтай ойдо гү, али модон дээрэ амидардаг (живущий в лесу или на деревьях – о животных).