МЭДЭХЭ

үйлэ ү. 1) хэрэг ябадал тухай хаража дуулажа танилсаһан, мэдээтэй болоһон байха, мэдээсэл абаха, ойлгохо, таниха (знать, узнавать о чём-л., понимать): Айхабтар һонин юумэ мэдэжэ байжа һайн нүхэдһѳѳ нюуха гээшэ нилээд түбэгтэй хэрэг (Ч. Цыдендамбаев); таажа мэдэхэ ямар нэгэ тэмдэг, танюуһан, жэжэ зүйлѳѳр юумые зүбѳѳр тодорхойлхо, тодолхо, ухамайлха (угадывать): Эндэмнай иимэ юумэнүүдэй боложо байхада, тэндэ юунэй боложо байһые гансал таажа мэдэхээр (С. Доржиев); уридшалан мэдэхэ ерээдүйдэ болохо ушар тухай тухайлха, багсааха, урид хараха (знать заранее, предвидеть): Хамаг юумэ уридшалан мэдэхэ, «тодо хурсаар» таамаглан хэлэхэ шэдитэй бѳѳгэй бии һэн тула юундэ ѳѳһэдѳѳ үзэл үзэбэ гээшэб! (М. Осодоев); мэдэжэ абаха һуража, һурагшалжа мэдээтэй болохо (разузнавать, доискиваться, разведывать): Балжид гайхахын ехээр гайхаба, зосоонь энэ нюусые заатагүй мэдэжэ абаха гэһэн һанал зүрхынь гэжэгэнүүлжэ, Даримын хойноһоо правлени тээшэ бии шадалаараа жороолшобо (Ц. Шагжин); хэрэг мэдэхэ ямар нэгэ юумэндэ мэргэжэһэн байха (знать дело): хэрэг мэдэхэ янзатайгаар; бэеэ мэдэхэ шадал хүсэндѳѳ найдаха (рассчитывать свои силы): Ямар нэгэн бэеэ мэдэхэгүй бардам амитан тиигэжэ ябаал бэзэ! (Д. Батожабай); дураа (гү, али зангаа, зоригоо, һанаагаа) мэдэхэ ѳѳрынхеэрээ хэхэ (поступать по своему усмотрению); зангаа мэдэг саашаа! ѳѳрынхеэрээ болог, хэг саашаа! (пусть поступает по своему усмотрению!): Мори унажа шадахагүй яндан хүбүүн хадаа унаа гэжэ Доржо буляалдаба. Зангаа мэдэг саашаа гэжэ эхэнь тоохоёошье болишобо (Ч. Цыдендамбаев); толгойгоо мэдэжэ дураараа ябаха ѳѳрынхеэрээ хэхэ, ѳѳрынгѳѳ үзэмжѳѳр болохо (поступать как вздумается, быть полным хозяином самому себе); ѳѳрѳѳ мэдэ ѳѳрын бодолоор хээрэй (поступай, как знаешь): – Мария, намдашни ондоо юун бии болооб, ѳѳрѳѳ мэдэ, – гэжэ үүдэ оро ороһоор Сэндэмэ нүгѳѳдэдѳѳ хандаба (С. Цырендоржиев); ѳѳрѳѳшье мэдэнгүй ѳѳрын эрхэгүй, зүнгѳѳрѳѳ, ойлгоогүйгѳѳр (непроизвольно, невольно): Энэ үедэ хүнэй үүдэ тоншохо дуулдажа, Буда ѳѳрѳѳшье мэдэнгүй, гартаа барижа байһан газетэеэ түргѳѳр стол дээрэ табина (Ц. Шагжин); мэдэн гэхэдэ гэнтэ, гансата, хүлеэгдээгүй, һанагдаагүй, хараалагдаагүй (вдруг, неожиданно): Дугарай нэгэ мэдэн гэхэдэ, хэдэн тэргэнүүд лагерьтань дүтэлжэ ябаба (Б. Шойдоков); нэгэ мэдэхэдээ хүлеэгдээгүйгѳѳр (неожиданно для себя): Иигэжэ хѳѳрэлдэһѳѳр, һонирхоһоор ябажа, нэгэ мэдэхэдээ городойнгоо захада хүрэжэ ерэһэн байбабди (Ц. Шагжин); бү мэдэе, хэн мэдэбэ ямаршье мэдээсэл үгы (почём знать): Урид Новиков унтаһан аад, хэды саг үнгэрѳѳ юм, бү мэдэе, һэрихэдээ хуушаараа тэргынгээ һүүдэртэ бэшэ, наранда хүлэршоод хэбтэбэ (А. Ангархаев); Энэ басаганай толгойдо тэрэ һүни, тэрэ нойргүй һүни ямархан хүсэл түрэжэ, хамаг сэдьхэлыень эзэлжэ байһые хэн мэдэбэ гээшэб (З. Гомбожабай); үлэ мэдэг бага зэргэ, халта (чуть-чуть, слегка): Үдын халуун үнгэрэнтѳѳд, Юрѳѳгэй талые уруудан үлэ мэдэг һэбшээ татажа, сэсэрлиг ногоон дайдада аятай зохид болонхой (Б. Мунгонов); танин мэдэхын онол ойлгон абалгын онол (теория познания); (үзэг) бэшэг мэдэхэгүй уншажа, бэшэжэ шададаггүй (неграмотный, безграмотный): Үзэг бэшэг мэдэхэгүй хүн харанхы мунхаг, ѳѳртѳѳшье, зондошье нэмэри багатай (Г. Туденов); юумэ мэдэхэгүй мунхаг, харанхы, бүдүүлиг, балар, ухаа багатай, бодолгүй (невежественный, ничего не знающий): – Та юумэ мэдэхэгүй, тэнэг амитан гээшэт! (Ч. Цыдендамбаев); һамшахаа мэдэхэгүй замхадаггүй, һанаа амардаггүй, амар заяагүй, һамаарсагүй, һаатасагүй, эсэшэ сусашагүй (неугомонный, неутомимый); 2) таниха, танилсаһан байха (быть знакомым с кем-л.): Мүнѳѳшье тэдэ хоёр тугаархана танилсаһаншье һаа, үни заяанай бэе бэеэ мэдэхэ хүнүүд шэнги хѳѳрэлдэжэ һуухань хэндэньшье гайхалтай мэтээр һанагдаба (С. Цырендоржиев); мэдэхэ хүн таниха хүн, танил (знакомый): Мэдэхэ хүнүүдээр уулзажа, Хонгорой ямар байһые һурагшалхаб гэжэ тэрэ бодоодхино (Д. Эрдынеев); 3) мэдэрхэ, ойлгохо, абаха (чувствовать): Түмэр түдэгэдэ гараа хабшуулһан юумэдэл, яахашье аргагүй шэргүүсэлдэһээр, үнѳѳхи үбгэн үүдэнэй досоо тээ орошоһоноо мэдэбэ (Д. Батожабай); бэеэ зэмэтэй гэжэ мэдэхэ гэмээ ойлгохо, мэдэрхэ (чувствовать себя виноватым); үнэр мэдэхэ үнэрые амисхан абажа ойлгохо (чувствовать запах); үлдэһэнѳѳ мэдэхэ эдеэлхэеэ һанаха (чувствовать голод); толгой (гү, али хүлѳѳ) мэдэн, хүлѳѳ мэдэнгүй түргѳѳр, һүүл гэрээшээ, нюдэ нюургүй (стремглав, со всех ног); шадал мэдэн бии шадалаараа, бүхы шадалаараа, шадахысаа, хүсэ мэдэн (изо всех сил): Эгээл энэ үедэ, Мэдэгэй шадал мэдэн табилуулжа ябахада, харатай мэдээсэл хүгшэн эхэдэ дуулгахаяа халажа ядан ябаһан почтальон үбгэн Заяатын эжые газаа золгожо, гарынь баряад удаарба (З. Гомбожабай); тала мэдэг гэжэ табилуулха талын үргэн руу гүйлгэхэ, тала байнал гэжэ гүйлгэхэ (скакать во всю ширь степи); үдэр һүни мэдэнгүй үдэр һүнигүй, үдэр һүниие һэтэ (день и ночь напролёт); бэеэ мэдэнгүй хүнгѳѳр, хүхюугээр, хүхюутэйгээр, сэнгэжэ (легко, бодро, весело); ойронь хүрэхэдѳѳ мэдэхын эрхэтэн халта хүрэлгэ, даралта, халуун хүйтэниие, үбдэһэниие ойлгодог хүнэй арһан дээрэ, балсан, шүрбэһэн, үенүүдтэ байдаг эрхэтэн (осязательные органы); нюдѳѳрѳѳ мэдэхын эрхэтэн гэрэл хараха эрхэтэн (зрительный орган); хамараараа мэдэхын эрхэтэн хамарай хүнды (обонятельный орган); шэхээрээ мэдэхын эрхэтэн гадаада оршон байдалай абяануудые ойлгохо эрхэтэн (слуховой орган); амталжа мэдэхын эрхэтэн хэлэн (вкусовой орган); 4) дааха, эрхилхэ, хүтэлхэ, захирха, зонхилхо, эзэн болохо (распоряжаться, управлять): Палааха жэлээхэ, үүдэ сонхо, армаг гэхэ мэтэшэлэн, хуу шинии мэдэхэ ажал (Б. Мунгонов); зѳѳриеэ мэдэхэ ѳѳрынгѳѳ юумэнэй эзэн болохо (распоряжаться своей собственностью); заяан хуби мэдэг талангаараа болог, азаа мэдэг (будь что будет); талаан мэдэг гэжэ (гү, али гээд) нюдэ нюургүй, зол мэдэг гээд (наудачу, наудалую, на авось); 5) холб. деепричаститай суг хэрэгл. дуран соогоо, бии шадалаараа, бии үгыгѳѳрѳѳ юумэ хэхэ (знай себе, вовсю делать что-л.): Хаанашьеб сэбэр һайхан басагадай бии болоо һаань, тэрээн руу харгылжал мэдэхэ даа (Ц.-Ж. Жимбиев); бороогой хүндэ дуһалнууд хайрагүй шэрбэжэл мэдэнэ бороо адхаран орожол байна (дождь так и хлещет); харайжа (гү, али гүйлгэжэ) мэдэхэ шуумайн орохо (броситься бежать вовсю): Шара-Дамба газарта хэбтэһэн һүхэеэ сухалтайгаар гартаа абажа, тэдээн тээшэ харайжа мэдэбэ (Д. Батожабай); Гомбо сэхэлдижэ, харгыда ороһоор, гүйлгэжэ мэдэбэ (Ц. Дон).