МАНДАЛ

юум. н., будд. 1) орооһоор дүүргэгдэһэн, дээрэнь мүнгэ алта үргэдэг, зэд садаар, харин урдань мүнгэ, алта шудхажа бүтээгдэһэн түхэреэн томо һуури; толидо адли түхэреэн аад, тэгэн дундаа табсантаһан тэбхэр шобогортой, захань гүбэрюутэһэн хүбѳѳтэй, уруугаа хараһан табаг шэнги түхэлтэй, түхэреэн шудхамал сад, зэд хэрэгсэл (широкая медная чаша для преподношений, бронзовое зеркало с ободком и возвышением посередине, мандала): Мандалай орооһон соо энээн шэнги обоо онги зэд суглараад байдаг гээшэ һэн бэзэ? (Ж. Балданжабон); мандал үргэхэ ёһон мандал үргэхэдѳѳ, 37 гү, али долоон эрдэниин арьбажахые юрѳѳдэг. Энэнь мандал үргэжэ байгаа бурханда бүхы юртэмсые харгалзан хамгаалхыень гуйһан ябадал болоно. Мүн мандал үргэхэ гэхэдээ, 5 үнгын хадаг үргэжэ, 5 хушуу малые онголжо һэтэрлэн, 5 таряанай дээжэ зэргын олон зүйл үргэхые хэлэнэ; 4 мандал гээшэнь дотоодо, гадаада, нюуса, мүн үнэн шанартай гэжэ илгардаг (обряд преподнесения мандала); үргэл мандал, үлтэг мандал үргэл үгэлгэ (подношение): – Залажал хайрлыт даа, үлтэг мандалынь баринал бэзэб, хэды түхэриг байха гээшэб, – гэжэ дүмүүхэнээр асуухадань, лама уршагад гэнэ (Х. Намсараев); мандал даншаг, даншаг мандал, бариса мандал үргэл үгэлгэ, табиса, табилга, бэлэг. Мандал даншагай янза түрэлнүүд олон янзын байдаг. Хэрбээ ямар нэгэн бурханда мандал үргэхэ гэбэл, тэрэнээ мандалай тэг дунда дүрсэлдэг, орондонь Сүмбэр уула, ошор гү, али Чаквартин гэдэг үльгэр жэшээ бологшо хаанай ордон байжа болохо. Мүн хубилгаан хутагтанарта мандал үргэжэ болохо. Мандал хабтагар зурагтай гү, али дүрсэнүүдыень тобойлгоһон байжа болохо. Мандалые бүд дээрэ гү, али элһэн дээрэ зуража болохо, мүн тэдэниие түмэр, шулуу, модоор хэжэ болодог. Харин Түбэд элдэб үнгэтэй болгогдоһон тоһооршье хэдэг байха. Мандалай түхэлтэйгѳѳр асари томо дасан хиидүүд баригдаһан гэдэг. Жэшээнь, Индонезиин Боробудур суута хиид шулуугаар бүтээгдэһэн асари томо мандал гэгдэгэг. Ямар нэгэн бурхан, бодисадада мандал зорюулхадаа, бүхы түби дэлхэй үргэжэ байнабди, энээнииемнай тогтон абаад, харгалзалсажа байгыт гэжэ гуйдаг. Ламанар бурхан бодисаданарта мандалаа үргѳѳд лэ дүүрэдэг, харин лама бэшэ ехэ баяшуул мүнгэ, мал, бусад үнэтэ зүйлнүүдые үргэдэг. Тиихэдээ тэрэнээ ямар нэгэн шэнэ дасан барилгада, Ганжуур, Данжуур, Юм мэтын бурханай ехэ номуудые худалдан абалгада, бурхадай ехэ дүрсэнүүдые бүтээлгэдэ зорюулдаг байһан. Түбэдтэ элһэн мандал бүтээлгэ ехэ дэлгэрэнги юм. Тэрэниие бүхы ёһо гуримаарнь бүтээгээд, мандал үргэхэ ёһололой дүүрэхэдэ, тэрэнээ һандаргадаг. Энэнь ямар удхатайб гэхэдэ, бүхы тойроод байгша юртэмсэмнай ходо байдаггүй, бутардаг һандардаг гэжэ харуулна гээшэ. Мандалһаа үлэһэн элһые хүнүүдтэ тараадаг гү, али уһа уруу урдахуулдаг (подношение, жертвоприношение, дары): , (Х. Намсараев); туй мандал лусадта үргэл үргэлгэ, энэ ёһололой үедэ лама нар ба шажан шүтэгшэдэй хэрэглэхэ аршаан бэлдэгдэдэг (подношение божествам омовения, в ходе которого приготовляется аршаан – святая вода, употребляемая ламами и верующими); туй мандал үргэхэ лусадта үргэл үргэлгын ёһололые үнгэргэхэ (совершать обряд подношения божествам омовения); хото мандал бурханай байра, тахилга хэхэ газар (обитель божества); мандал арюулха мандалые ёһололдо бэлдэхэ (приготовить мандал к совершению обряда); 2) юртэмсые бүрилдүүлдэг дүрбэн хүреэнэй нэгэн (одна из четырёх сфер, из которых образуется вселенная): Буддын шажанай һургаалай ёһоор, замби түби болбол хии, гал, уһан ба газар гэжэ дүрбэн хүреэһээ бүрилдэдэг. Хүреэ бүхэниинь амяараа үе бүрилдүүлэн, мандал гэжэ нэрлэгдэдэг; уһан мандал уһан хүреэ (гидросфера); хиин (агаар) мандал агаар хүреэ (сфера воздуха); шоройн (гү, али газарай) мандал газар хүреэ (литосфера); шэмэ мандал биосферэ, газарай амидаралай оршолон (биосфера); 3) геометриин диаграммын түхэлтэй һүлдэтэ зураглал (мандала, символическое изображение в виде геометрической диаграммы и «карты космоса», представляющей карту внешнего и внутреннего мира человека); 4) томо, түхэреэн шэнгеэр һанагдаһан юумэнэй гадар нюруу (поверхность чего-л. большого и кажущегося круглым): далайн буурал мандал; 5) юум. н., шэлж. үргэлэй газар, тахилай шэрээ (алтарь); Эхэ оронойнгоо мандалда эхэ оронойнгоо түлѳѳ (на алтарь отечества).