МАЛТАХА

1. үйлэ ү. 1) уудалха, онгилхо, һэндэхэ (копать, рыть): Набшаhатай модо отолжо, тодхожо бэлэн болгоhон үхэр буугаа нюун хушаад, гүбээ хадын дэгтын эгээл эрье дээгүүр окопнуудые годи-бэдеэр малтанад (Г.-Д. Дамбаев); малтаад үзэхэ һэндээд үзэхэ, хэр бэ гэжэ хараха (покопать): Малтаад үзэхэдэмнай, дээрэхи хүрьһэн дороһоонь элһэн гараба; малтажа (гү, али малтан) абаха газарай гадарые хуулан уудалжа гаргаха (выкапывать из-под земли); малтажа гаргаха газар малтан, дороһоонь абаха (выкапывать из земли): Тэрэ томо шулууе хажуу тээшэнь мухарюулжа зобонгүйгѳѳр, дорохи пулемёдыень һѳѳл шадамараар малтажа гаргаад, милициин ерэхэһээ урид үгы болон талииһан байба! (Б. Мунгонов); малтажа нүхэлхэ, нүхэ малтаха һэндэжэ нүхэ гаргаха (делать дыру, дырявить): Шулуунай забһараар нүхэ малтажа, уужам ехэ байра бэлдэжэрхиһэн байгаа (С. Цырендоржиев); малтажа һуулгаха газар һэндэжэ, нүхэн соо тааруугаар байлгаха (врыть): бахана малтажа һуулгаха; малтаха газар газар дороһоо хэрэгтэй юумэ һэндэжэ гаргаха газар (разработка, напр. торфа); газар малтаха газар юумээр һэндэн дээшэнь гаргаха (копать землю): Анзаһанда хүллэхэ һарлаг үхэртэй айл бараг тээшэ тоологдодог һэн, Хотон айлай олонхинь гэшүүһэтэй модоной үзүүртэ үхэрэй эбэр углаад, газар малтадаг байгаа (Д. Батожабай); хүлѳѳрѳѳ газар малтаха урда хүлѳѳрѳѳ газар онгилхо (бить землю ногой – о быке): Халзан буха найгуу шэнэһэндэ хүзүүгээрээ шүргѳѳһэнэй һүүлдэ урда хоёр хүлѳѳрѳѳ газар малтаад, эбэрэйнгээ үзүүрээр хүрьһэ оглор татан урбуулна (Д.-Д. Дугаров); нефть малтан абалга шатадаг шэнгэн минеральна бодосые газар дороһоо оньһон аргаар һорожо гаргалга (добыча нефти); газ малтан абаха газар малтажа, тэндэ байһан шатадаг хии гаргаха (добывать газ); модо түнхин малтажа хэһэн модо хонхойлгон хэгдэһэн (выдолбленный из дерева); (хүр) саһа малтаха ехэ саһа хажуу тээшэнь хаяха (разгребать снег): Тиигээд тэдэ хоёр кабина сооһоо гаража, кузов сооһоо хүрзэнүүдые абажа, мѳѳрнүүд дорохи саһа малтажа ороно (Ц.-Ж. Жимбиев); нүхэ малтаха а) доогуурынь хүндылэн малтаха, жэшээнь, хэрэмэй хана доогуур (делать подкоп); б) хүндэ ямар нэгэн муу юумэ бэлдэхэ (замышлять недоброе); обоо (хэрэгсүүр) малтаха булаша, үхээрэй добууниие уудалха (раскапывать курган); хартаабха малтаха хартаабхые газар дороһоо һэндэжэ гаргаха (копать картофель): Дагбын үбгэн баабайтайгаа хамта ород деревни ошожо хартаабха малтадаг, һүүлээрнь нэгэ хэды соо Иван Ивановичтай хамта байжа ород хэлэндэ һураһыень Семён мэдэхэгүй байгаа ха юм (Ц. Шагжин); тибһэ малтаха улаалзайн түмһэ һэндэжэ гаргаха (выкапывать луковицы сараны): Тэрэ амаралтынгаа үдэр ахатаяа хүдѳѳ гаража, энээгүүр тибһэ малтажа ябана ха юм, тиигээд жаахан туулмагаа хахадлаад, энэ гэртэ оробо (Ц.-Ж. Жимбиев); һубаг малтаха ханааб гаргаха (рыть канаву): Буряад зомнай ёһотой уһалууриин системэнүүдые тогтоодог байгаа бшуу: гол горходые хааха, хэдэн модоной талада һубагуудые малтаха, үндэр набтаршье газараар канавануудые татаха (Ц.-Ж. Жимбиев); хүндылэн малтаха доогуурынь нүхэ гаргаха, хүндылжэ уудалха (подкопать); худаг малтаха газарай гүндэ байгша уһанда хүрэхын тула газарые эгсэ доошонь үргэн соргын түхэлтэйгѳѳр нүхэлхэ (рыть колодец): Һара соо худаг малтажа, гаргаһан шабараараа хирпиисэ сохижо галдаабди, тэрэ хирпиисээрээ худаг дээрээ гэр барижа, уһанай бүлүүр тодхообди (Б.-Б. Намсарайн); малтажа сабшаха юумэ тойроод сабшаха (выкашивать вокруг кустов, кочек и т.д.); малтаха багажа зэбсэг сэрэгэй бага нэгэдэлдэ штадаар хараалагданхай, инженернэ ажалда хэрэглэгдэдэг гарай зэбсэг (шанцевый инструмент); малтаха хүрзэ окоп гүнзэгырүүлэн һэндэхэ хүрзэ (шанцевая лопата); ◊ хоро малтаха дутагдалыень элишэлэн хэлэжэ гааруулха, жэжэ зан гаргаха (≈ подкапываться, задевать за живое): Мантаг Золтын хорые һайсахана малтаха гэһэн аад, үхэһэдэй хуушан дээрэ хэрүүл шууяа гаргахаа дайтажа, хѳѳрэлдэхэ саг хожом байха гэжэ һанаад, шэмээгүй зогсобо (М. Осодоев); малтаха маажаха а) шэлж. үсэд нэтэрүүгээр мэдэхые оролдохо, һалангүй халдаха (настойчиво допытываться, упорно добиваться чего-л.); б) суглуулха, согсолхо (собирать); хоб-жэб малтаха маажаха хоб үгэ суглуулха (собирать сплетни); ухаагаа малтаха ухаа гүйлгэхэ, бодожо үзэхэ, бодомжолхо (обдумывать, думать): Али багтань горитой һайн, һайхан зүйлнүүд бии бэлэй. Һанаха байна. Эдэнэй ама бүглэмэ, халхалмаар юумэеэ һанаха хэрэгтэй, – гэжэ Дамбуу ухаагаа малтана (С. Ангабаев).