МАЛ

юум. н. 1) хүндэ аша туһатай, гэр тойронхи аса ба бүтүү туруута, һүн тэжээлтэ амитан (скот): Үдэжэ байһан мал, үтэгжэжэ байһан сабшалан – эгээл эдэ хоёр адлихан ябаха ёһотой байгаа (Х. Намсараев); мал адууһан (гү, али адаһан) гэрэй амитад (скот): Тэдэнэр ехэнхидээл мүнѳѳдэрэйнгѳѳ ажал хүдэлмэри, үбһэ хулһан, таряа талхан, мал адууһан тухай һанаагаа зободог байна ха юм (Д. Эрдынеев); мал ажал мал үдхэлгын ажал (скотоводство, разведение скота): Энэ үе соо ажалдаа дүршэжэ, мал ажал тухай олон юумэ мэдэхэ, ойлгохо болобо (Ц.-Д. Хамаев); мал ажахы мал үдхэлгын ажал (животноводство): Зүгѳѳр мал ажахы тухай тиигэжэ хэлэхын аргагүй (Ц.-Ж. Жимбиев); мал ажахын мал үдхэлгын ажалда хабаатай (животноводческий): Харин Таһархайн талада болоһон һонин гэхэдэ, эндэхи мал ажахын бригадануудай дунда культбаза баригдажа байнхай юм (Ц.-Ж. Жимбиев); мяханай мал ажал мяха абахын тула мал үдхэлгэ (мясное скотоводство); мал ажалшан, мал ажалта мал үдхэдэг хүн (скотовод); мал хараашан бэлшээридэ мал адуулагша, мал харууһалдаг хүн (пастух, скотник); мал үдхэхэ мал үдхэбэрилхэ, тэжээхэ (разводить скот): Хүнүүд анха урда сагта гансахан лэ дасан субарга бүтээгээд, мал үдхѳѳд, шулуу хайгаад, дай хээд байгаа бэшэ ха юм (Ч. Цыдендамбаев); мал адуулха (гү, али хараха) бэлшээридэ мал харууһалха (пасти скот, ухаживать за скотом): Ѳѳрынгѳѳ мал адуулхаһаа байха хүнэй мал адуулжа, зѳѳридэ зѳѳри нэмэхээр болоо хүбүүн ха юм (Ч. Цыдендамбаев); Хүбүүмни энэ даха үмдэжэ, колхозой ажалда ябаа. Би мүнѳѳ энээниие үмдэжэ, мал харанаб (Ж. Тумунов); мал гаргаха мал мяхалха, алаха, ами таһалха (забивать скот): Харин дулаанай сагта мал гаргабал, мяхаяа бүри нарииханаар зүһѳѳд, батаганаагүй һүүдэр газарта үлгэдэг һэн (Д. Шагдарова); малаа уяанда байлгаха үбэлдѳѳ малаа үбһѳѳр эдеэлүүлэн тэжээхэ (ставить скот на подкормку сеном зимой, ставить на стойловое содержание); мал ондо оруулха шэнэ жэлдэ малай хоролто гээлтэгүй орохо (войти в новый год без потерь скота); мал атарлуулха малаа холын бэлшээридэ гаргаха (выгонять скот на отгонные пастбища); мал борхообхолхо ѳѳдэлхэгүй мал илгажа амяарлаха, саашадаа һайжарха хараагүй гэжэ тоолохо, голохо (браковать скот); мал жүһэлхэ мал үнгэ зүһѳѳрнь илгаруулжа таниха (различать скот по масти): мал жүһэлхэдѳѳ бэрхэ басаган; мал эмнихэ малай шэхэнэй үзүүрыень элдэб маяг түхэлтэйгѳѳр һэтэлэн отолхо (ставить метку подрезом ушей скота в различных формах); мал тамгалха илгаа харуулхын тула малай гуя, ууса дээрэнь халуун түмэрѳѳр тэмдэг, тамга дараха (таврить скот); мал һүрэг элдэб наһанай малай бүлэг (стадо): – Мал һүрэг мэндэ! – гэжэ бэе бэеэ амаршалан, буряад ёһо гуримаар ѳѳһэдынгѳѳ үдхэжэ байһан адуу малайнгаа амар мэндые асуунад (Ц.-Ж. Жимбиев); бага (гү, али жэжэ) мал бага малай тоодо хони, ямаан ородог (мелкий скот); эхэ мал түрэдэг эмэ мал (маточный скот); һаалиин мал һаалгадаг мал, хүндэ ашаг шэмэ болохо һү үгэдэг мал (дойный скот); ашаанай мал нюрган дээрэнь ашаа тээжэ ябуулдаг мал, тээбэриин мал (вьючное животное); хүдэлмэриин мал ажалда хэрэглэгдэдэг мал (рабочий скот); ашаг шэмэтэй мал ехээр ашаг шэмэ үгэдэг, мал ажалай продукци үгэсэтэй мал (продуктивный скот); барюулгын мал (гү, али богтын) мал басаганай худалдаанда үгэдэг мал (калымный скот); мяханай мал мяханда гаргаха мал, үүсэлхэ мал (убойный скот); хубиин мал ѳѳрын, үмсын мал (частный скот); ниитын мал хамта олондо хабаатай, хамта олоной мэдэлдэ байһан мал (общественный скот): Мүнѳѳшье Сэрэнцүү правлениин суглаанда хабаадалсажа, ниитын мал үбэлжүүлгын асуудал зүбшэн хэлсэбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); үүсэлэлгын мал орой намар мяханда гаргагдаха мал (убойный скот); холимол (гү, али эрлииз) мал хоёр үүлтэр, шуһа холисолдуулһан мал (полукровка, скот смешанной породы); мал туулга малаа ондоо тээшэнь, жэшээнь тушаахаа туужа ошолго (перегон скота); мал заһалга хабарай сагта эрэ малнуудайнгаа заһааень шэмхэн абалга, мал шэмхэлгэ, агталалга, хүнгэлэлгэ (кастрирование скота); малда дүрэтэй мал ажаллахадаа анханһаа бэрхэ, ушар удхыень һайн мэдэдэг (знающий толк в животноводстве); малда нюдэтэй малай үнгэ зүһые, мүн ямар шанартай мал бэ гэжэ һайн мэдэдэг, мал танихадаа бэрхэ (хорошо запоминающий масти животных, знающий в них толк); мал барюулга хүбүүнэй эсэгэ бэри болохо басаганайнгаа эсэгые гэртээ урижа, үгэхэ ёһотой малаа үгэлгэ. Басаганай эсэгэ хажуудаа хэдэн хүнүүдтэй ерэдэг һэн. Хүндэлэлгын табагай үедэ, хүбүүнэй эсэгэ басаганай эсэгэдэ хадаг барижа: «Барюулха мални: тэды морин, тэды мал, тэды хонин – хамта тэды толгой. Эдэниие тогтоожо хайрлыт» гэхэ. Тиигээд энэ найрлалгын дүүрэхэдэ, басаганай талынхид абаһан малаа туугаад, мордодог һэн (вручение скота); мал заалга һая гараһан үхибүүндэ дүтынь түрэлэй аха заха зоной хурьга эшэгэ, тугал нэрлэн үгэлгэ (одаривание новорожденного близкими родственниками, называя какое-нибудь животное); ◊ дүлии мал шоодб. юумэ бэлээр ойлгодоггүй, дүлии балай хүн (≈ глухая тетеря); тэнэг мал шоодб. тэнэг хүн, тэнэг амитан (глупец, дурак, дубина): – Ай, тэнэг мал, дүгэргаржаама худалдажа абаад, ѳѳрынгѳѳ тэнэгтэ хара тэхэдээ зүүлгэжэ, тэрээнээ буудажа алаад, намһаа юу нэхэжэ ерээбши (Х. Намсараев); 2) үхэр, үнеэн гү, али буха (крупный рогатый скот, корова, бык): Булагай дэргэдэ хаш, гандажа халюуршаһан оршон шадарһаа хурса ногоон үнгѳѳр илгаран байһан хотогор соо хоёр мал эдеэлжэ харагдана (Д.-Д. Дугаров); 3) шэлж., шоодб. тэнэг хүн, тэнэг амитан (глупец, дурак, дубина): Энэ мал худалаар үбдѳѳб гэжэ хүдэлмэри хэхэгүй аргаяа бэдэржэ байна… Та хоёр энэ малые хүлһѳѳнь шэрэжэ, хүдэлмэридэнь абаашагты! (Х. Намсараев); ○ адуун, гэр, үхэр гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.