ГОЛ II

юум. н. 1) юумэнэй дундахинь, тэгтэ байһан юумэн (середина, центр, сердцевина, стержень, ось): Харин сэхэ ошоһон харгы дээрэ намагай дунда, тэргын хоёр мѳѳр голтоёо үлэшэнхэй хэбтэнэ (Д.-Д. Дугаров); Хилганыень хүбэнгѳѳр орёожо гол хээд, томо сад голто соонь зула бадарааһан бэеэрээ, бурханай урда Жалма ошожо мүргэнэ (Д. Батожабай); лаампын гол лаампын аһадаг утаһан гү, али нэхэмэл хэсэг (фитиль лампы): Хажуудаа байһан гүсэтэй сайһаа нэгэ аяга хэжэ, гудамхин угаад, шабхарууень пеэшэнэй хаяада шалд гэтэр шабан хаяжархёод, лаампынгаа голые ѳѳдэнь гаргажа, гэрэлыень ехэ болгоно (Ц. Дон); гааһанай гол гааһанай һоруул (отверстие по всей длине трубки до чубука): Гааһанайнь гол соохи мохин бусалжа байһандал шаршаганаад, сэнхир хүхэ утаан үһээ ѳѳдэ сахаригтан гараба (М. Осодоев); юумэнэй гол сэхэ руунь хэлэхэ юумэ нюунгүй, сэхэ хэлэхэ (говорить прямо, по сути, без обиняков): Кузнецовой холын бодолтой, зоригтой хүнүүдэй юумэнэй гол сэхэ руунь хэлэхэдэ дуратайшье һаань, амаа нээбэгүй (А. Ангархаев); гол бариха хараа болгон ябаха (брать как ориентир): Үндэр сагаан уулые хараа барин хатарба, үргэн сагаан дайдые гол барин хатарба (Х. Намсараев); 2) бүдүүн һудаһан, толто зүрхэн (аорта, артерия): Утаһанай шэнээн нариихан улаан голоор үлхэлдэжэ, арай шамай ангалзан, аараг таараг амилан хэбтэбэ ха (Х. Намсараев); хүхэ голынь таһарба шэнэх., аман зох. ами табиха (испустить дух): Улаан хото руунь нэбтэ шобто хадхахада, хүрин шуhаниинь орьёлон урдажа, хүхэ голынь таhарба гэнэ (Арадай онтохонһоо); 3) зүрхэн, зосоо сэдьхэл, һүнэһэн, эльгэн (сердце, душа, дух, сущность): Хүүгэдтэй болохо болоһондоо Чимид түрмэһѳѳ табигдаһан байба ха юм! Тиихэдээ хэнэй шуһан тэрэ үхибүүнэй голдо сохилноб? (Д. Эрдынеев); гол зүрхэн амин зүрхэн (сердце, сущность): Тиихэдэнь Залмын халуухан амисхал гол зүрхэндэнь хүрэтэр дулаасуулхадал гэнэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); гол амин амисхаал, амилалга, һүнэһэн (дыхание, дух): – Гол амиишни шобторжо хаяхаб, тиихэдэ хэлэхэ болохош, хүлеэжэ бү яда (Х. Намсараев); голоо таһарха ами табиха (испустить дух, испускать последний вздох): Дайсан голоо таһаржа, Дайнай галаар шатаагдан, Далай зоной баярнууд Дайдын хүрьһэ дорьбооно (Х. Намсараев); голоо хүлдэхэ ехээр даараха, ехээр хүйтэ абаха, даараһанһаа боложо үбдэхэ (замерзнуть, простывать, заболевать от переохлаждения): Дэгэлээ уяжа дүүргээд, юумэһээ шагтагалдажа, моринойнгоо голоо хүлдэхэгүйн, шонодо эдюулхэгүйн тулада бүтүү жолоогоо хазаартаа уяжархиба (Ч. Цыдендамбаев); улаан голдоо хүрэтэрѳѳ даараха доторһоо дагжаран даараха (промёрзнуть до мозга костей): Тэдэнэр … улаан голдоо хүрэтэрѳѳ даарашоо, хооһо нойтооршье үнжѳѳд үзѳѳ, дотороо мушхуулжа зобоо (Ц.-Ж. Жимбиев); голдонь хүрэтэр харааха ехээр, аманда орохысо харааха (ругать на чем свет стоит): Худалаар бү хэлэ гэжэ тэрэниие Сукоев голдонь хүрэтэр таһа хараажархиха гэһэн аад… (Ж. Тумунов); улаан голоороо бүхы бэерээ, хамаг хүсѳѳрѳѳ, бүхыгѳѳрѳѳ, оролдолгоороо (душой и сердцем, старанием): Эсэгынгээ улаан голоороо тэмсэжэ байгуулһан, хүл дээрэнь гаргаһан, тиигээд ами наһаяа үгэжэ хамгаалһан «Хубисхал Туяа» колхозойнгоо түрүүлэгшээр һунгагдажа… (Д. Эрдынеев); гол таһа а) үхэтэр (насмерть): Гол таһа буудуулһан нохой дахин хүдэлбэгүй (Д.-Д. Дугаров); б) угаа, ехээр; огто, огтолон (чрезвычайно, очень; совершенно, совсем, наотрез): Гушаад гарашаһан арьягар ехэ хүншье һаа, нүхэрынь эхэһээ гол таһа айдаг байба (Ч. Цыдендамбаев); гол таһа мэлзэхэ (гү, али арсаха) ори таһа зүбшѳѳхэгүй, хэлэһэнээ буршаха (наотрез отказываться): Няндаг лама Хумбаа Дагба хоёрынь мүнѳѳ хүрэтэр гол таһа мэлзэжэ, юушье хэлэжэ үгэнэгүй (Ц. Дон); Тиихэдэнь бѳѳтэн ѳѳрѳѳ ошохоһоо гол таһа арсабашье, хүнүүдэйнгээ айлшалхые зүбшѳѳбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); гол таһа мартажархиха оройдоо, огто мартаха (совсем забыть, напрочь забыть): Мэшээгтэ орооһо хэхэ тумаа улам урмашажа, эжынгээ хүлеэжэ байһые гол таһа мартажархёо (М. Осодоев); хүн долоон голтой хүн олон юумые тэсэжэ гараха шадалтай (у человека семь жизней): Хүн долоон голтой гэдэгынь үнэн гээшэ ха: хэдышье хүсэ шадалаа гээгээ һаа, ёолон гэншэн энэ гурбадахи дабаа дабажал һалабаб (С. Доржиев); муу хүнэй гол шэрхи барг. муу хүн бэлээр хосорхогүй (плохой человек живучий); айха гол амтатай урид ехээр айхада, юумэн һанаһанһаа дээрэ урагшатай байха (паче чаяния, сверх ожидания): «Айха гол амтатай» гэжэ ардаг сагаан азаргаһаамнай түрэһѳѳр арай гэжэ арбаад хоноод байһан арбан гурбан наһатай ама сагаан унагаяа абатаяа хоюулан ургалжа баряад, энэ агша бэлэй гэлдэжэ эмээллэжэ мордоһон байгаа гээшэб (Х. Намсараев); ◊ голдо гутуутяа орохо барг. ехээр харааха (сильно ругаться): Тэрэшни ехээр гаараандаа, голдомнай гутуутяа орожо байна; 4) амин, амидарал, амидаралга, ами бэе (жизнь): Наһаяа дүүрэһэн фашистын нарин голынь таһаржа, намаг замаг болошонхой! (Х. Намсараев); гол орохо ами орохо, амидырха, наашаа хараха, элүүр болохо (приходить в себя, оживать, выздоравливать): Гол ороол хадаа үглѳѳдэр үглѳѳгүүр ерэхэдэтнай дээрэ болоод байха даа гэжэ эмшэн найдуулаа һэн (Ц.-Д. Хамаев); гол залгаха ямар нэгэн юумэнэй ашаар амиды мэндэ үлэхэ, үхэхѳѳ болихо (выжить): Ай, юун гэһэн зол хуби тохёолдобо гээшэб, одоо эндэһээ нэгэ удаа гол залгажа, амиды мэндэ улад зондо орохомни хаяа (Х. Намсараев); ○ амин гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. үндэһэн, уг, шухала хэрэгтэй, тон шухала, тон хэрэгтэй, шухала үүргэ даажа ябаһан, дундахи (основной, стержневой, центральный, главный): Харин бэшэ урагуудынь худатанайнгаа гол сэргэ руу шэглэбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); Гол агнууринь гурбан хонолгын саана эхилхэ байшаба (С. Цырендоржиев); гол морин зэргэшээгэй дундахи морин (коренник): Тэрэнэй гол мориной дугаагай хонхо эсэшэ сусашагүйгѳѳр жэнгирнэ ха юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); гол үйлсэнүүд хотын түбтэхи томо томо үйлсэнүүд (центральные улицы): Читын городой гол үйлсэнүүдээр олон дабхар аад, тооложо барахаар бэшэ олон сонхотой шулуун гэрнүүд ербылдэнэ (Х. Намсараев); гол үүдэн дундахи, эгээ томо үүдэн (центральный вход, центральные ворота): Бидэнэр эндэһээ Монголой театрын хоёр дабхар шулуун ордон тээшэ ошожо, тэрээнэй жэрэгэр олон баганануудаар гоёогдоһон гол үүдээрнь ороходомнай… (Х. Намсараев); гол харгы ехэ харгы (основная дорога): Нэгэ шухала хэрэгтэй хадаа гол харгыһаа хадууржа, энэ добо ѳѳдэ зүдхэбэ ёһотой (Б. Мунгонов); гол хүсэн ехэнхи хүсэн (основная сила): Отрядайнь гол хүсэн хойноһоонь хоёр зуугаад метрын зайда болгоомжотой һэргэгээр ябанад (Б. Шойдоков); гол удха шухала удха (основное содержание): Хүнүүд ехэнхидээ үльгэрнүүдэй гол удхые арайхан дамжуулдаг байгаа (Ч. Цыдендамбаев); гол шалтагаан тон ехэ ушар, эгээ бололтой шалтагаан (основная, главная причина): Радныншье, юрэ Хужарта нютагайшье нилээд олон һүзэгтэй айлнуудай байдалда богонихон саг соо иимэ эрид ехэ хубилалта болоһоной гол шалтагаан юун байгааб? (Ц. Дон); гол асуудал шухала асуудал (главный вопрос): Зохёолой үзэл суртал элирүүлгэ – уран зохёол шэнжэлгын гол асуудал болоно (С. Содномов); гол зорилго эгээ шухала зорилго (основная цель): Мүнѳѳ гол зорилгонь ямаршье аюулда оронгүйгѳѳр дайсанһаа холодохо хэрэгтэй (Б. Шойдоков); гол юумэеэ хѳѳрэхэ эгээ һонин, тон хэрэгтэй юумэеэ хѳѳрэхэ (рассказывать самое главное): – Бишни гол юумэеэ хѳѳрѳѳ, хэлээгүй байна бшууб (Ц. Цырендоржиев); гол түлэб ехэнхидээ, юрэнхыдѳѳ (в основном): Хааяа энэ тэрэ юумэн тухай хѳѳрэлдѳѳд, гол түлэб ажалаараа харилсаад байдаг һэмди (А. Жамбалдоржиев).