ГЭР

юум. н. 1) хана, үүдэ, оройтой хүнэй байха барилга, байра (дом, юрта, архитектурное сооружение для жилья, помещение для чего-л.): Иимэ яяр гэр соо һуухагүй, манай залуу баринай, Алексей Григорьевичой, гэртэл гоё гэр бариха һэм (Ч. Цыдендамбаев); эшэгы гэр модон армаг дээрэ эшэгы дэлгэжэ, түхэреэн түхэлтэйгѳѳр, бүмбэгэр оройтойгоор баригдаһан, нүүдэлшэ зоной байра (юрта): Мүнѳѳ ши хадаа сагаан шэнэхэн эшэгы гэр соо, хурьганай нооһон олбог дээрэ, хургы торгон тэрлиг үмдѳѳд, хониной һүүл хүхэжэ, хундагатай сүсэгы уужал һууха хүн байгааш (Ц. Шагжин); зуһалангай модон гэр зундаа байхаар заримдаа поол потолооггүй, нарин модоор хэһэн барилга (летник): Теэд хойноһоонь намнаһан хүн үгы, Сахюурта тосхон байдаг янзаараал, Тамжад абгайн зуһалангай гэрэй хоолойгоор утаан бушхажа байгаа һэн (Д. Эрдынеев); тогооной гэр эдеэ шанадаг тусхай барилга (отдельное помещение для приготовления пищи, кухня): Сай аягалаад, эдеэ хэе гэлдээд, Шойжид абгай тогооной гэр руу һалирна (Б.-Б. Намсарайн); балгааһан гэр һэеы гэрэй түхэлтэй модоор баригдаһан 5, 6, 8 ханатай гэр (деревянная юрта): Оошобой хамаг зѳѳри гэхэдэ газар уһан дээрэ ганса харагша үнеэн … газарта шэнгэшэһэн ганса муухай хара балгааһан гэр бэлэй (Х. Намсараев); ород гэр бүдүүн монсогор модоор бодхоогдоһон, байрын дулаан барилга (бревенчатый дом): Ородой хүбүүн уран, Ород гэр дулаан… (Х. Намсараев); шулуун гэр ханануудынь шулуугаар (бүтэн, тайрагдаһан шулуугаар, хирпиисээр), бетон шудхажа бодхоогдоһон ханатай барилга (каменный дом): Механик хүбүүн шофёр басаган хоёр тээ саана байһан табхагар шулуун гэр тээшэ гэшхэлбэд (Ц.-Ж. Жимбиев); дабхар гэр дабхасуулан бариһан байра, үндэр гэр (многоэтажный дом): Харин энэ ганса дабхар гэр гостиницын хоол баридаг газар гэжэ баригдаһан байгаа (Д. Батожабай); гэр байшан барилга (здание): Байшан городой зүүн элһэтэ добуун дээрэһээ Дагбын харахада хэм хэмжүүргүй олон, хүхэ нэрһэн мэтэ, гэр байшангууд жэрылдэбэ (Ц. Шагжин); эмнэлгын гэр эмшэлүүлхэ газар, эмхи зургаан (медпункт): Практика гаража байһан Шойнзон бүхэли үдэрѳѳрѳѳ нютагайнгаа эмнэлгын гэртэ врач үбгэнтэй хамта үбшэнтэниие үзэлсэбэ (З. Гомбожабай); правлениин гэр ударидахы зургаанай байра (контора): …тэрэнэй хажууда хорёод гаран сонхотой правлениин гэр… (Х. Намсараев); буудалай гэр аяншадай байрлаха тусхай барилга, зошодой байха газар (гостиница, заезжий дом): Москвада буудалай гэрнүүд барагдаа юм гү? (Б. Санжин, Б. Дандарон); гэр бараа хүнэй гэр болон доторонь табигдадаг, ажаһуудалда ходо хэрэглэгдэжэ байдаг томо хэмжээнэй эдлэлнүүд (юрта со всей обстановкой): Гансал үхэр малнууд харша хорёогой, гэр бараанай нэмэридэ шэбээлэн, толгойгоо доогуур бухажа, тохи бэхи гэлдэнхэй, зүдэрүүгээр үзэгдэнэ (Ц.-Д. Хамаев); гэр байдал бууса, байдал (стойбище, стоянка, усадьба, хозяйство): Ямаршье таталюургүй, гэр байдал тушаа һанаагаашье зобохогүй, ганса бэеэ хараад лэ, сэнгээд лэ ябахада зохид ха юм (Д. Эрдынеев); 2) хүнэй саг үргэлжэ ажаһуудаг газар, гал гуламта (место, где кто-л. постоянно проживает, родной очаг): Тиигээд хүгшѳѳдэй гэртээ бусажа, унтаридаа ороод хэбтэхэдээ, үхибүүдэй наадахые шагнаархаба (Ц.-Ж. Жимбиев); гэр гуламта эхэ эсэгэ болон хүүгэдэйнь байра (очаг, родной дом): – Урданай сагаар һаа, түрэһэн гараһан гэр гуламта дээрээ айл болоод, түрэеэ хээд, һүүлдэнь иигэжэ бэеэ дааха хүн һэн аабзаш даа (Д. Эрдынеев); гэр нютаг орон, нютаг (родина, родные места): Һэрин гэхэдээ гэр нютагаа һанажа, гэдэһэ гүзээгээ үлдэшэһэн байгааб (Х. Намсараев); гэртээ байhан нохойн hүүл дээрэ (Оньһ. ү.) түрэһэн нютагтаа хүн туһатай (≈ дома и стены помогают, быть при благоприятствующих обстоятельствах): Газаашалуулба, баhуулбаб гэжэ мэдэрhэн Далай: – Гэртээ байhан нохойн hүүл дээрэ гэгшэ гү, – гэбэ (Ц.-Д. Хамаев); гэрээ мартаhан Гэсэр нютагтайгаа, дүтын түрэлтэйгээ харилсаа холбоогүй болоһон хүн (≈ Иван, не помнящий родства): Угай бэшэг / Газараа мартаhан гани бэшэб / Гэрээ мартаhан Гэсэр бэшэб (В. Петонов); гэртээ хүгшэрхэ (гү, али үлэхэ) хадамгүй үлэхэ (оставаться старой девой): Тиигээд Галшын Должодой танай эрьюу хүбүү голоод, Сэдүүгэй Цыремпилдэ бодожошье ошоходонь, ошонгүй байгаад, гэртээшье хүгшэрхэдэнь, Радна бидэ хоёрто ямар хамаа байба гээшэб? (Х. Намсараев); хара гэртээ хаан, боро гэртээ богдо ѳѳрын дура зангаар аашалха, гэрэй эзэн зангаар байха (хозяин своего дома, сам себе хозяин); ◊ хада гэртээ хариха (гү, али ойртохо) наһа бараха, үхэхэ (умереть): Хана гэрһээ холодохо, Хада гэртээ ойртохо Үбгэн эмгэн болоолди (Х. Намсараев); 3) бүлэ, айл (семья): Тэрэнэй һүүлээр айлша буулгаһан гэрэй зүгһѳѳ айлшадтаа шэрээ табижа, сай аягалаад… (Х. Намсараев); гэр бүлэ (гү, али айл, мал) бүлэ, айл, айлайхи (семья): Тиигэжэ байха үедѳѳ Рабданһаа гэр бүлэ тухайнь, Сараана тухай хэды асууха гээд лэ халажа ядан, нэгэ хэһэг һуубаб (Д. Дылгыров); Пагмаасаан үүришхэнь тэрэниие дэмжэн, эдэ үхибүүдээ гэр айл болгоходоо, бүгэдѳѳрэн баярлангүй яахабибди гэжэ нэмээбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); Хүн боложо түрѳѳд, үеынгѳѳ һайхан нүхэрые оложо, гэр мал боложо түбхинэхэ гэдэг хоёрдохи жаргал (Ц. Шагжин); гэр гэхи хүршэтэн, хүршэ (соседи): – Тархиш даа, урдань танайда гэр гэхи боложо, шинии бишыхан байхада яһала ябагша һэм, эжы аба хоёршни ехэл һайхан сэдьхэлтэй хүнүүд бэлэй даа! (Х. Намсараев); гэр гэхи болохо айл гэр, бүлэ болохо, хамтарха, дэрэ ниисэхэ (жениться): Үшѳѳ тиигээд, хүндэтэ айлшад, худа худагынар, та бүгэдэниие урижа, түрэ хурим дээрээ найрлуулжа, гэр гэхи болохо гэжэ байна гээшэ ааб даа (Б. Мунгонов); гэр гэргэгүй юушьегүй, алга хооһон (≈ гол как сокол): … баһа тэрээнэй забһарта наһаараа баяшуулай барлаг ябажа, гэр гэргэгүй хосоршоһон… (Х. Намсараев); гэрэй эзэн гэр бүлын эзэн (глава семьи): Тэдэнэй хүсэд гар нюураа угаажа үрдеэгүйдэ, эдеэнэй таһалгын үргэн ехэ стол тээшэ гэрэй эзэн эхэнэртэеэ тэдэниие яаруулан абаашабад (Ч. Цыдендамбаев); гэр бууха һамга абаха, бэри буулгаха (становиться семейным): Худа худагы хоёрни Мантахайнгаа гэрэй буухада, тѳѳ халюутай, түхэреэн хээтэй… (Х. Намсараев); 4) юумэнэй хобто, хуй, дугты, гадар (чехол, футляр): … гэнтэ буугай арһан гэрэй хорд гэхэ абяан гараад орхихонь дуулдана (Х. Намсараев); ○ айл гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. элирх. үүргээр хэрэгл. гэртэй (түхэлѳѳрѳѳ, хэмжээгээрээ) жэшэмэ, томо, гэр шэнги (подобный дому); гэр шулуун томо шулуун (каменная глыба): Хадын һаншагтахи гэр шулуунай эбэртэ габ гансаараа дүгдыжэ байһан мушхуу томо хуһан модон тархиһаа эхилээд… (Ж. Тумунов).