ГЭХЭДЭ

1. нэрлүүлэгшын заагша болоод байхадаа гээшэ, гэһэн гэжэ удхатай (будучи показателем подлежащего часто остаётся без перевода или переводится словами что касается, что до…): Тэрэ сагай морид гэхэдэ бужагархан дэлһэтэй, буруугай тухайхан бэетэй бэлэйл даа (Х. Намсараев); б) юумэнэй шанарай болон элдэб үйлын шангадхаһан удха харуулдаг (употр. для выражения высшей степени качества или в усил. знач., выражает восхищение или удивление): Жарантай үбгэн аман дээрээ аляа наадаша, һайхан сэдьхэлтэй, һайн зантай, сэхэл гэхэдэ сэхэ хүн байгаа юм (Х. Намсараев); 2. 1) абяа дууряаһан, түхэл маяг харуулһан үгэнүүдтэй холболдоходоо туһалагша үйлэ үгын үүргэ дүүргэдэг (в сочетании со звукоподр. и обр. словами выступает в роли вспом. гл.): Тэрэ үүдэнэйнгээ түрд гэхэдэнь һэрижэ, үнѳѳхи хүлеэһэн хүмни ерэбэ гээшэ гү гэжэ баясан асууба (Ц.-Ж. Жимбиев); Тиигэжэ ябатарнь, нюдэндэнь гэнтэ олон юумэнүүд арма-тарма гэхэдэл гэжэ… (Х. Намсараев); 2) нэрэ үгэнүүдэй хойно болохо гэһэн удхатайгаар хэрэгл. (после именных частей речи употр. в знач. вспом. гл. болохо «встать, получиться»): …гэжэ хэлэхэдэнь тиигэхэ, тиигэхэ гэлдэн нам гэхэдэнь… (Х. Намсараев); 3) ниил. деепричастиин хойно зүгэй падеждэ байхадаа, ерээдүй сагай причастиин үүргээр хэрэгл. (употребляясь после слитного деепричастия в форме дат. п., выступает в роли причастия буд. вр.): Нюдэеэ аргааханаар онгойлгоод харан гэхэдэнь, нюдэ ялбама үргэлжэ саб сагаан юумэ харагдана (Ц. Дон); Гэнтэ мэдэн гэхэдэнь, үдэ болошоһон байба (Ц.-Ж. Жимбиев); 3) сэхэ хэлэлгын хойно ерээдүй сагай причастиин формоор хэрэглэгдэдэг (после прямой речи употр. в ф. причастия буд. вр.): – Улаан сурба зон хаямта, – гэхэдэнь, хоолойнь тад ондоогоор хос байса дуулдаба (С. Цырендоржиев); 4) үгүүлэл соохи хубинуудые удхын талаһаа холбоходоо, юундэб гэхэдэ, юуб гэхэдэ, яахадааб гэхэдэ гэжэ оролто үгэ соо хэрэглэгдэжэ, шалтагаан болон тэрэнэй хойшолон харуулна (употр. в сверхфразовом единстве для выражения причинно-следственных отношений в сочетаниях юундэб гэхэдэ, юуб гэхэдэ, яахадааб гэхэдэ): Юундэб гэхэдэ, загаһан уһанай гүнзэгые, хүн байдалай һайниие бэдэрдэг гэжэ дэмы хэлсэдэггүй хаям даа (Б. Мунгонов); Юуб гэхэдэ, алаг зээрдэ нэгэшье мори хажуу тээшэнь табидаггүй байгаа бшуу (М. Осодоев); Гахайн мяха оруулнагүй, яахадааб гэхэдэ шуһанай даралта ехэтэй хүндэ гахайн мяхан хоримжологдонхой бшуу (Б. Мунгонов); 3. 1) дахалдаһан сложно мэдүүлэл соо дулдыдаһан мэдүүлэлыень шухала мэдүүлэлтэй холбодог холбоо үгын үүргэ дүүргэдэг (в сложноподч. предложении выполняет роль союза для соединения придаточного предложения с главным): Бадма абгайн намайе туһалаа гэхэдэ туһалһандал адли юумэ яһала олон лэ юм бэзэ (Х. Намсараев); Намаг соогуур сэхэ ошохо гэхэдэ хорохо, хоргодохо аргагүй үсѳѳхэн модотой таляан нэмжын харагдана (Г.-Д. Дамбаев); 2) сложно мэдүүлэлэй шухала мэдүүлэлынь буруушааһан удхатай байбалнь, дулдыданги мэдүүлэлынь тодо бэшэ удхатай байдаг (если в сложном предложении главное предложение имеет знач. отрицания, то придаточное предложение имеет знач. неопределённости): Эшэгэн тэхэ бархирна гээшэ гү гэхэдэ, юрэдѳѳ эшэгэн тэхэшье бэшэ хэбэртэй (Х. Намсараев).