ГАРГАХА

үйлэ ү., идх. залог 1) газаа тээшэнь ябуулха, газаашалха, досооһоо газаашань шэлжүүлхэ, абаха, татан абаха, ябуулха, намнаха, үлдэхэ (выносить, выставлять, вытаскивать, вынимать, извлекать, доставать, выпускать, выгонять): Удаань үбэр сооһоо бэдэржэ, улаахан туулмаг гаргаба (Ч. Цыдендамбаев); Сагаан ямаамнай саһа малтаад, Хагда гаргажа, харамнан бархирнал (Х. Намсараев); Бээлэйешни дууһаха гэжэ хүсэд сайгаашье уугаагүй, үнеэгээшье гаргаагүй һуугаалби (Х. Намсараев); шабарһаа гаргаха шабарһаа татажа абаха (вытаскивать из грязи): Носолдохын хүсѳѳр лэ Тогоошо хула мориие шабарһаа гаргаа юм (Д.-Д. Дугаров); хүдѳѳ гаргаха а) тала газарта намнаха (выгонять в поле): Тиимэ тунеядецуудые бултыень намнажа хүдѳѳ гаргаад, газар хахалуулһайб, үбһэ сабшуулһайб, хони бэлшээлгэһэйб! (Б. Мунгонов); б) хүдѳѳ табиха, хүдѳѳлүүлхэ (хоронить): …энэ Амидхааша нютаг ерэжэ, гүлмэр залуухан бэеэ хаяһан Субадиие хүдѳѳ гаргаа бэлэй (Н. Очиров); золиг гаргаха уншалгын һүүлдэ хүнэй дүрсэтэйгѳѳр уһанда бажууһан талха гаргажа галдаха ёһолол (совершать обряд золиг); сор балин гаргаха будд. үзүүртээ талхаар хэһэн хохимой толгойтой гурбалжан балиниие шажанай дайсан тэрсүүдые дараха, һайн үйлэнүүдые арьбажуулха бэлгэ тэмдэг болгожо, шүдхэрэй эдишэ, амин золиг болгон ламанарай хурал гүрэмэй түгэсхэлдэ гаргажа хаяха (совершать символическое жертвоприношение в виде пирамиды из теста, увенчанной черепом): Удабашьегүй, сортоотой янзаар сор балингаа гаргаба… (Х. Намсараев); шалаа (гү, али хуян, хуян санха, бухиндаагаа) гаргаха эльбэжэ, нидхэржэ хүшэхыень, унтархыень болюулха, үгы болгохо, заһаха, хуян дараха (снимать онемение, разминаться, путём упражнений избавляться от застойных явлений, усталости): Заримдаа һургуулиин шабинар гү, али сүлѳѳтэй нэгэн ойронь ерэжэ, гарайнгаа шалаа гаргангаа туһалалсаха юм (Ц.-Д. Хамаев); Энээндэ хатууханаар хүрэхэ хэрэгтэй гэжэ сэдьхэн, түрүүлэгшэ хургануудайнгаа хуян гаргана (Ц.-Ж. Жимбиев); Нимгэр ехэ хэрэг бүтээжэ, һанаагаа амарһан хэбэртэй, һуняана, хурганайнгаа хуян санха гаргана (Ц. Дон); Шадалаараа харайжа, бухиндаагаа гаргаха дуратай хаш (М. Осодоев); хүлһѳѳ гаргаха хүлэрхэ, хүлһѳѳ адхаха (проливать пот): Мүнѳѳнэй арбан табатайшуул минии улаан шуһаараа туйлажа, хүлһѳѳ гаргажа хүдэлһэн юумэндэмни даб гэһээр дарагдаад унахадаа болохо (Ц.-Д. Хамаев); нёлбоһо гаргаха уйлаха, нёлбоһо дуһааха, нюдѳѳрѳѳ уһа гүйлгэхэ (пускать слезу): Шагнажа байхадаа, зосоом уйтараад, уяраад, нюдэнһѳѳ нёлбоһо гаргаа һэм (Б.-Б. Намсарайн); абяа гаргаха дуугарха (издавать звук, звучать): Айдай халта гол оробо ха, юушьеб дуугарха һанаатай үүгэнэһэншүү абяа гаргаба (С. Доржиев); гал гаргаха гал носоохо, аһааха (разжигать огонь, зажигать): Очир нүхэрэйнгѳѳ нюдэ руу удаахан шэртээд, хэтэеэ сохижо гал гаргаад, гааһатай тамхияа носообо (В. Гармаев); ◊ һара нара гаргаха баярлуулха (радовать): …мүнѳѳ үдэр Должодтоёо уулзажа, һанаа сэдьхэлдэнь һара нара гаргаба гэжэ Хүхэнсэй үбгэн Шаралдай хүгшэн хоёр яажа мэдэхэ гээшэб (Х. Намсараев); 2) ямар нэгэн юумэнэй саада тээ ябуулха, гаталуулха (перевести или перевезти на противоположную сторону, переправлять через что-л.): Содбо Аржилмаа хоёрые саада эрьедэнь гаргаа бшуу даа (С. Ангабаев); 3) бодхоохо, дээшэнь үргэхэ, дээрэ гарахыень баадхаха (поднимать): Мүрѳѳшье тэрэ Шойдог абгаяа һүриин нюруу татахыень сомоотой үбһэн дээрэ гаргаад, дороһоонь асатай үбһэ шэдэжэ байба (Д. Эрдынеев); ◊ хүл дээрэ гаргаха тэнхээ оруулха, хүл дээрэнь табиха, хүн болгохо (поставить на ноги, воспитать, устроить жизнь): Зай, яадаг бэлэй, ганса үнеэмнай һаалгахаяа болижо, шэргэжэ байгаа юм бэзэ, энэ Зоригтодоо юугээ эдюулжэ, хүл дээрэнь гаргаха гээшэб? (Х. Намсараев); 4) харуулха, элирүүлхэ, тодоруулан дамжуулха, үүдхэхэ, эхилхэ, һэдэхэ, оролдохо, бүтээхэ (проявлять, обнаруживать, выражать); эдэбхи гаргаха эршэ ехэтэй байха (проявлять активность): Ѳѳрѳѳ нэгэ дурадхал, нэгэ эдэбхи гаргахагүй, тиигээд ондоо хүнэй үүсхэл гаргахада атаархаха (Д. Эрдынеев); үүдхэл гаргаха ямар нэгэн ажал хэрэгтэ эгээ түрүүшын алхам хэхэ, шэнэ хэрэг үүсхэхэ (быть пионером в каком-л. деле, начинать впервые какое-л. дело): Эрдэмтын ханаабта хаалта хэжэ, бишыхан уһан тээрмэ тодхохо тухай Степан үүдхэл гаргаба (Ч. Цыдендамбаев); хэрүүл (гү, али будаляа) гаргаха хэрүүл шууяа татаха (затевать ссору): Мүнѳѳ урдаһаань һѳѳргэдэбэл, үшѳѳ ехэ хэрүүл гаргахаяа мэдэһэн тула холо болохо гэжэ һанаһан байгаа (Д. Эрдынеев); …колхозой дунда будаляа гаргажа, ударнигуудые гүжэрдэхэ, тэдэнэй нэрые доройтуулха гэхэ зэргын ябуулга хэхэ түсэбтэй байба (Ц. Дон); шууяа гаргаха шууяха, шааяха, шууяа татаха (устраивать шум, шуметь): Хойноһоомни шиидшье гэһэн шууяа гаргангүй, урагшаа! (Ц. Цырендоржиев); энеэдэ (гү, али энеэдэ наада) гаргаха энеэлгэхэ, хүхеэхэ, баярлуулха (вызывать смех, радость): Теэд хүн зоной дунда энеэдэ гаргажа, хүхюу үгэ хэлэжэ ябахада, һайн шэнги байха юм (Ч. Цыдендамбаев); Үүдэнэй саана гармошко наадана, Ранжуров дүхэриг соо хүхюутэйгээр энеэдэ наада гарган ябана (Г. Цыдынжапов); оролдолго гаргаха оролдохо, хэшээхэ (прилагать усилия, стараться): Хогшол зѳѳриеэ норгохогүй гэжэ эзэниинь ехэхэн оролдолго гаргаа (Ц.-Ж. Жимбиев); хүсэ гаргаха хүсэ хаяха (прилагать силы): Тэрээн тухай полици, жандармнууд хэды ехэ хүсэ гаргажа, бэдэрээ мүрдѳѳшье һаа, оложо шадабагүй (Х. Намсараев); забдалга гаргаха туршаха, оролдохо, үзэхэ (предпринимать попытку): Эдэнэр … фермые гартаа абажа, ажал хүдэлмэрииень зорюута унагаахын забдалга гаргаба (Ц. Дон); баатаршалга гаргаха эрэлхэг зориг харуулха (проявлять геройство): Бидэнэй тухай хүнүүд дайлалдажа, үдэр бүри баатаршалга гаргажа байха, харин ши үнеэн тухай хэлэжэ һалахагүйш (М. Осодоев); олон зан гаргаха янгархаха, эрхэхэ (капризничать); муу зан (гү, али муугаа) гаргаха муу талаа, дутагдалаа харуулха (показывать дурной характер, проявлять себя с плохой стороны): Энээнһээ урда Базарта үнэн сэдьхэлһээ этигэжэ, иигэжэ муу зан гаргахыень үзѳѳгүй, Базарһаа һайн хүн үгы гэжэ һанажа ябадаг… (Ц. Дон); Золтын муугаа гаргажа эхилхэдэ, Ханты хүгшѳѳ гартань ороогүй, тэрьедэжэ ошоһон байгаа ёһотой гэжэ тухайлба (М. Осодоев); хоро шараа гаргаха үһѳѳрхэхэ (мстить): Үнгэрѳѳшэ һүниимнай ябадалай түлѳѳ тэдэнэр бүри хоро шараа гаргажа, айл аймагыемнай хооһолхо, добтолхо байха (Б. Санжин, Б. Дандарон); хороёо гаргаха уур сухалаа багтаажа ядаха, үһѳѳрхэхэ (вымещать злобу): Тиигээд Эрдэмтэ хэн нэгэндэ сухалтай байгаад, минии ямаадта хороёо гаргаба гэжэ Степан Тимофеевич бодоно (Ч. Цыдендамбаев); гохо мэхэеэ гаргаха мэхэлхэ, мэхэ урьяха (прибегать к обману, лукавить): Цогтоев гохо мэхэеэ гаргаба гэжэ хүнүүд мэдээд, бүри һэргэг болобо (Ч. Цыдендамбаев); түбэг гаргаха һаад татаха, үлүү ябадал хэхэ (вызывать хлопоты, причинять беспокойство): Харин һанаагаа зобожо, үлүү ябадал түбэг гаргаа байналта даа (Х. Намсараев); уран гараа гаргаха уран шадабарияа харуулха, оролдохо, үйлѳѳрѳѳ болохо (проявлять мастерство, стараться): Баһа хэдэн һамгад уран гараа гаргажа, уужа, тэрлигүүдые утаһаар логшоно (Б. Санжин, Б. Дандарон); 5) зайлуулха, үлдэхэ, сүлѳѳлхэ, тоодо оруулхаяа болихо, хаяха (исключать, увольнять, выводить из состава, отчислять, выгонять, выселять, выдворять): Эдэниие гаргахадаа үлүү юумэ нэгэшье дурдангүй, һайн дураараа гарахамнай гэһэн ѳѳһэдынь мэдүүлгын ёһоор гаргабабди (Х. Намсараев); Энэ мори эндэ түбһэн хүнүүд унаад лэ, иишэ тиишээ гүйлгэжэ, унаанһаа гаргахань гээшэ гэжэ хэнтэгээр һанана (Ц. Дон); ажалһаа гаргаха ажалһаа сүлѳѳлхэ, хаяха (увольнять с работы): Зарим тушаалтадай гүрэнэй мүнгэ зѳѳри эдеэд гү, али эдилгэ абаад, ондоошье зальхай ябадал хээд байхадань, ажалһаань гаргадаг байгаа (Ц. Шагжин); университедһээ гаргаха университедһээ хаяха (отчислять из университета): Тиигээд заһараагүй һаа, университедһээ гаргагдажашье болохо ха юмбиб (Ч. Цыдендамбаев); 6) тогтоохо, баталха, шиидхэхэ, тодоруулха (утверждать, принимать, выносить резолюцию, решение): Хамаг хүсэеэ эмхилжэ, Тон халуун зоригһоо Тогтоол гарган батална (Х. Намсараев); шиидхэбэри гаргаха шиидхэхэ (принимать решение): Тэрэнэй урал аман, ямар нэгэ шиидхэбэри гаргажа ядажа, сүхэржэ байһандал үзэгдэнэ (С. Ангабаев); тогтоол гаргаха тогтоол батлаха, тогтоохо (принимать постановление): Тиимэһээ бидэнэршье гүрэнэй туг тухай хэлсэжэ, тогтоол гаргаха ёһотойбди, энэ асуудалаар хүндэ дурадхал байна гү? (С. Норжимаев); һанал гаргаха һанал оруулха (вносить предложение): Энэ хэрэг тухай эсэслэн тобшо һанал гаргахань тон бэрхэ байна (Ц. Дон); үдэр гаргаха үдэр тодоруулха, тогтоохо, шэлэхэ (определить благоприятный день для какого-л. дела): …буряад зоной нүүдэлдэ бурхан шэнги богдо ламанарай зарлигай ёһоор үдэр гаргажа, хари орон тээшэ харгы замыетнай заажа ябаһан хүнүүд гээшэбди… (Х. Намсараев); болзор гаргаха хугасаа тогтоохо (устанавливать срок): Арба гара хоноод, ябахабди. Бултанда дуулгааб, болзор гаргааб (Ц. Цырендоржиев); 7) буйлуулха, болбосоруулха, бүтээхэ, хэблэхэ, ниитэлхэ (производить, выпускать, издавать): Энэ болбол Москвада гаргажа байдаг «Правда» гэжэ газетын һүүлшын номерто хэблэһэн байна (Х. Намсараев); тоһо гаргаха тоһо буйлуулха, болбосоруулха (производить масло): Минии бодоод үзэхэдэ, тоһо гаргаха нормомнай бага шэнги байна (Ц. Дон); 8) хэхэ, бии болгохо, үлѳѳхэ, үгэхэ, сүлѳѳлхэ (делать, оставлять, освобождать): Хүзүүдэлдэн ябаһан басагадай дундаһаа хоёрынь барисалдаһан гарнуудаа дээрэ үргэжэ, үүдэ нээһэн мэтэ нүхэ гаргана (Ц. Шагжин); забһар гаргаха а) халта нээхэ, ангайлгаха, зай хэхэ (делать промежуток или щель): Яаража, байжа һуужа ядаһан Гомбо дежурилһан санитарай һуудаг таһалгын үүдэ аргаахан татажа, заахан забһар гаргаад шагааба (Х. Намсараев); б) халта тогтохо, халта амарха (устраивать перерыв): Тиихэ хоорондоо хоёр-гурбан үдэрэй забһар гаргажа, Улаан-Үдэ хүбүүндээ ошобо, басага хүрьгэнтэнэйнгѳѳ мэндыень мэдэбэ (Б. Мунгонов); хярхаг гаргаха сабшахада далан үлдѳѳхэ (оставлять огрехи при косьбе, неаккуратно косить): Хярхаг бү гаргагты, доогуур сабшагты, бидэнэр хадаа гансахан ехэ газар сабшаха тэды бэшэ, харин ехэ үбһэ гаргахын тулада тэмсэхэ гэһэн гол зорилготой байха ёһотойбди (Х. Намсараев); һуури гаргаха һуури сүлѳѳлхэ, үгэхэ (выделять место, освобождать место): Шулуун Жаргал хоёр зэргэ бодожо, столой саана һуури гаргажа үгэбэ (Д. Эрдынеев); харгы гаргаха харгы үгэхэ (уступать дорогу): Үндэр, эреэн дугаагайнь сад хоёр хонхонууд «харгы гарга, харгы гарга» гэлдэн жэнгирнэ (Ч. Цыдендамбаев); дүн гаргаха тобшолол хэхэ, согсолхо (делать вывод, подводить итог): …аймагай комитедэй секретарь ѳѳрѳѳ энэ хэрэгэй дүн гаргажа, тобшо хуряангы аад, тон тодоор үгэ хэлэбэ (Ц. Дон); алдуу гаргаха эндүүрхэ, алдуу хэхэ (ошибаться, делать ошибки): Элдэб юумэ тархидаа оруулаа һаа, алдуу гарганаш (Ц. Цырендоржиев); 9) дүрсэлхэ, һажаалгажа зураха, бэшэхэ (выводить, чертить): Эрхэтэ багша мүнѳѳ хадамал хабтагайн хоёр талада гаража байжа, тэндэ бэшэгдэһэн зүйлнүүдые минии хэлэһэн, зааһан соо гаргажа шадаба гү, яаба ааб… (Х. Намсараев); хээ (гү, али угалза) гаргаха угалза зураха, угалзатуулха (выводить узоры): Нарилжа хэгдэхэ ёһотой тэрэнээ абаад, угалзын гансаханшье хээ гаргажа үрдеэдүй байтарнь, гэб гэнтэ үбсүүндэнь, ара нюргандань аягүйгѳѳр хадхажа үбдэбэ (Ч. Цыдендамбаев); Захыень хара сэмбээр гү, али хилэнгээр угалза гарган хүбѳѳлдэг (А. Эрдынеева); мүрѳѳ гаргаха а) ямар нэгэн юумэн дээрэ мүрѳѳ үлѳѳхэ (оставлять след): Мүнгэн сагаан хюруу дээр / Мүрѳѳ гарган ябалайлши (Д. Улзытуев); б) түрүүшын бураздаа татаха (проложить первую борозду); в) гараар сабшаха газартаа эхи табижа, адаг хүрэтэрнь түрүүшын зурууд сабшажа унагааха (делать прокос на сенокосе или при жатве): Дамдинжаб үндэрѳѳр ургаһан хяагтай нилээд ехэ талмайн зүүн захаднь ошожо, баруун тээшээ шэглэһэн нилээд ута түрүүшын мүр гарган сабшаба; г) Сагаан һарын шэнын нэгэнэй үглѳѳгүүр ламын зааһан һайн зүг руугаа хэдэн алха хэхэ, халта ябаха, жэлэй ажал үйлэнүүдэй бүтэмжэтэй һайн байхые зүгнэһэн ёһолол (проложить свой путь в Новом году, утром первого дня Сагалгана пройти несколько шагов в направлении, указанном ламой как благоприятное в новом году): Мүрѳѳ гаргаха бүреэ энэ жэлэйнгээ зүг руу хэды алхаад, саашань ошохо гэһэн зүг руугаа годирон ябадагби гэжэ Гэндэн хэлэбэ; 10) алаха, ами таһалха (резать, колоть, закалывать): Эрдэмтэ хони гаргаба. Димид гэдэһэ доторыень угаажа, хото соонь шуһа шудхажа шанаба (Ч. Цыдендамбаев); 11) шанаха (варить): Хэшэгтэ айхабтар ехээр шүлэ гаргажа, хониной мяхан хартаабха хоёрые обойтор шараба (Ч. Цыдендамбаев); 12) түрэхэ, зулзагалха (родить, приносить приплод): …хоёр басага гаргаа һэм… (Х. Намсараев); Энэ жэлдэ нэгэ халзахан түлгэнь гурбан хурьга гаргаба (Х. Намсараев).