ГАЛ

юум. н. 1. 1) дүлэн; юумэнэй шатахада бии болодог, гэрэлтэдэг халуун газууд, дүлэн; түүдэг; түймэр (огонь, пламя; костёр; пожар): Үерлэжэ байһан уһанай хажууда гал хүүежэ бүүежэ байхадаа аятайшье байба (С. Ангабаев); Галда шатадаггүй, / Уhанда шэнгэдэггүй (таабари, һүүдэр); гал гаргаха гал бии болгохо (добывать огонь): …Гэтэл хэлээд, халхагар үмдэнэйнгѳѳ хармаанһаа хэтэ, сахюур абажа, улаахан уула бэлдээд, сохижо гал гаргаба (Ч. Цыдендамбаев); гал алдаха жэшээнь, ой соо гү, али хээрэ талада гал аһаагаад, тэрэнээ наринаар адаглангүй байһаар, түймэр табижархиха (упустить огонь, не справиться с огнём): Эдэ түймэрнүүдэй олонхинь сабшалангай хагда галдахадаа, гал алдаһанһаа болоо; гал табиха ерэжэ ябаһан түймэрэй урдаһаань уулзалдахаар гал носоожо ябуулха, сармаа табиха (делать подпал, встречный огонь): Арилгагдаһан харгыда түймэрэй дүтэлжэ ерэхэдэ, хүнүүд хатанхай набша намаа, шаралза олон газарта обоолжо, урдаһаань гал табиба (Б. Мунгонов); гал түүдэг газаа түлеэ, хуурай гэшүүһэ мүшэр суглуулжа обоолоод аһааһан гал (костёр): Үнэхѳѳрѳѳшье, тэдэниие холоһоо харахада, гал түүдэгээ тойрожо, галзуу дошхон, зэрлиг зэбүүн ёохороо хатарһан эртэ урда сагай гал мүргэлтэн гэжэ һанахаар байгаа бэлэй (Б. Мунгонов); гал түймэр ехэ газар дээрэ дэлгэрэн, хамаг дүрэхэ юумые шатаадаг гал дүлэн (пожар): Хабсагайн саанаһаа гэнтэ гаража ерэһэн энэ гал түймэр харгы дээрэхи хуурай мүшэр хагда дүргэжэрхёод лэ, саашаа талиин холодоод, аадарта сохюулаа һэн (Ц. Шагжин); гал унтараагааша (гү, али унтараагша) ном. гал унтаргаадаг хэрэгсэл (огнетушитель): Литературна хэлэндэ гал унтараагааша (гү, али унтараагша) толиһоо бэшэ ондоо тээ хэрэглэгдэдэггүй, абтаһан түхэлѳѳрѳѳ ябадаг, жэшээнь: перевозной огнетушитель, гарай огнетушитель г.м.; гал (гү, али галай) аюул юумэ шатаан усадхаха гай тодхор (угроза огня, опасность пожара): гал аюулһаа һэргылхэ; гал дүлэн шатажа дүрэжэ гэрэлтэн байгаа улаабхиһан газ, ехээр соробхилһон гал (пламя, огонь): Үйһэншье хоршылдоһоор пишаганаад, гал дүлэн гаража, дэгжэһээр дэгжээд, аймшагтай ехэ түүдэг соробхилшобо (Б. Санжин, Б. Дандарон); гал уһан ямаршье юумэндэ баригдашагүй, һандаргахы ехэ хүсэтэй байгаалиин үзэгдэл (стихия, букв. огонь и вода): Гал уһан бушхаран дошхоржо байна; гал уһан соогуур гараха, гал уһые гаталха; гал уһанай гал уһанай дошхоролгоһоо болоһон (стихийный); гал уһанай аюул саг бусын аюул (стихийное бедствие); гал тойрохо түүдэг тойрожо наадаха ёһо (водить молодёжный хоровод вокруг костра в летнее время): … урда урдаһаа хараад, эмнилсэн, гэтэлсэн, гар гарһаа хүтэрэлдѳѳд, ехэ хүхюутэйгээр гал тойрон ябанад (Ж. Тумунов); ◊ гал дүлэн болохо уур сухал болохо, галзуурха (возмутиться, взбелениться): Гайхаһан гэлыһэн Ванька гал дүлэн боложо, трактирһаа гүйн гараба (Ц. Шагжин); гал уһан хоёр болохо тон эбгүй болохо (≈ быть как кошка с собакой, враждовать): Гал уhан мэтэ эбгүй хүнүүд Тугжы Арьяа хоёр тээшэ hаналаа табингүй, үсэд нэтэрүүгээр ѳѳр ѳѳрынхиеэ буляалдажа тэдэ шадаа… (Д. Эрдынеев); гал уһан хоёрой хоорондо (гү, али хоорондуур) хоёр тээһээ аюулда ороод (≈ меж двух огней): гал уһан хоёрой хоорондо орошоод байха; гал уһан соогуур гараха, гал уһые гаталха тон ехэ бэрхэшээлнүүдые дабаха (≈ пройти через огонь, воду и медные трубы): …гал уһые гаталһан бодото сэрэгэй хүн байгаа (А. Жамбалон); нюдэнһѳѳ гал сасарха шангаар сохюулхадаа нюдэн эреэлжэлхэ (сыпаться из глаз – об искрах): Урмашаһан Петя нэгэ һамбаа оложо, Ринчинэй нюдэнэй хоорондо буулгажархиба. Нюдэнһѳѳнь гал сасараад, харанхы болошоходол гэбэ (С. Цырендоржиев); гал дээрэ дари хаяха, гал дээрэ тоһо адхаха хэрэлдээ тоосолдоо улам дэбэргэхэ, юрэ ямар нэгэн аягүй байдалые улам муу болгохо, ямар нэгэн үһэрилдѳѳ тэмсэлые, хёмороото харилсаае улам һүжэрѳѳн муудхаха (подлить масла в огонь): Залуу хүбүүн гал дээрэ дари хаяhандал уур сухалаар орьёлжо, ойлгогдошогүйгѳѳр хараал табин, Баданиие тархи түрүүгүй сохижо оробо (Б. Санжин, Б. Дандарон); Тиихэдээ Цыден-Жабнай гайтай дорюун, хүнэй һүр дараһан хүн болоно гээшэ гү? – гэжэ Дэлгэр гал дээрэ тоһо зорюута адхаба (В. Гармаев); галтаяа бууха сухалдаха, харааха, уур сухалаа гаргаха (ругаться, выйти из себя): Уур сухалайнгаа бусалжа эхилхэдэ, һууриһаа гүйжэ бодоод, галтаяа буухань бэзэ даа (Ч. Цыдендамбаев); 2) гэртэхи гал; гал түлидэг газар, гуламта (огонь в доме; очаг): Гэртэ гал дээрэ зургаан тамгын тогоон соо гүрѳѳһэнэй туранхай хара мяхан харьялса бусална (Х. Намсараев); гал аһааха гал носоохо (зажечь огонь): Түүдэгээ һэргээһэнэй һүүлдэ нариихан гэшүүһэнэй үзүүртэ гал аһаажа, гааһаяа носообо (Д.-Д. Дугаров); гал носоохо гал аһааха (зажечь огонь): Сэрэнцүү гэр бараанайнгаа һүлдэ болохо гал гуламтаяа һэргээн, хуурай аргал түлижэ, гал носоон бадаргаба (Ц.-Ж. Жимбиев); гал түлихэ гал носоохо (разводить огонь в очаге): Тиигээд зуруулни уһанда орожо һалаа хамнай, иихэдээ бүри галшье түлихэ аргагүй болооб (Х. Намсараев); гал дэгжээхэ гал һэргээхэ, хүгжѳѳхэ (раздуть, усилить огонь притоком воздуха, разжечь): Гал аһаагаад, зартагайда дэгжээжэ, түлишэ дээрэнь табина (Ц.-Ж. Жимбиев); гал удхалха гал худхаха, модонуудые бэе бэеһээнь зайтай болгон дүлэтүүлхэ (мешать горящие дрова и угли в печке, очаге): Дагбаев хабжаганан бодожо, галаа удхалба, үдэшэ бэлдэһэн бүдүүн модо, гэшүүһэ түүдэгтээ нэмэбэ (В. Гармаев); гал манаха гал үглѳѳгүүр болотор унтараангүй байлгахын тулада согыень обоолоод, үнэһѳѳр хушаха (засыпать угли золой для сохранения огня до утра): Манаһан галда шатаһан үнэһэнһѳѳ таагүй үнэр гутана (Ж. Тумунов); гал шабадаха гал һайнаар түлихэ, ехээр дүлэтүүлэн шатаалгаха (периодически помешивая и подкладывая поленья, поддерживать сильный огонь в очаге): Горшоог соогоо дүүрэтэр уһа хэжэ, тулга дээрээ табяад, гал шабадажа байна (Х. Намсараев); гал һэргээхэ галда түлишэ нэмэхэ (поддерживать, подбрасывать топливо в огонь): Дармажаб пеэшэн соохи галаа һэргээгээд, сорьюулаа халаахаяа улаан сог руу хэбэ (Б. Мунгонов); галай һүллѳѳһэн түлихэдѳѳ, түлишэ доро хэдэг элдэб хатаһан мүшэр, зартагай (сучья для разжигания топлива): Галай һүллѳѳһэн доро үйһэ гү, али лушан хээд, тэрээндэ гал аһаадаг; гал хүл гэртэхи гал ба тэрээндэ хабаатай зүйлнүүд (огонь в очаге и прочее): Холоһоо ябаһан иимэ һонин, хүндэтэй айлшанай бууһанда Жарантайтан баярлажа, гал хүлѳѳ һэргээбэ, сай, мяхаяа шанахаа түхеэрбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); задагай гал миин газар дээрэ түлиһэн гал (открытый огонь): Бүри урдань буряад зон һэеы гэртээ пеэшэнгүй, задагай галтай үбэлжэдэг байгаа. Дээрэнь тогоо табихын тула гал носоодог газарые тойруулан томо шулуу хахадсаань газарта зоожо табидаг гү, али хожомынь гурбан гү, али дүрбэн хүлтэй шудхамал түмэр тулга табидаг болоһон. Л. Л. Линховоиной бэшэһээр, пеэшэн гээшэ 19-дэхи зуунай эхин багаар бии боложо эхилһэн ха; Задагай галай тулга дээрэ заахан тогоо табижа, хартаганаан угаабаряар угаагаад, уһа хэбэ (М. Осодоев); ◊ хүнэй гараар гал барюулха (гү, али бажуулгаха) түбэгшѳѳхѳѳр юумэн байхадань, ѳѳрѳѳ хам оронгүй, хүнэй хэһэн юумэ ашаглаха (≈ чужими руками жар загребать): Тэдэ оодон шара нохойнуудшни ондоо хүнэй гараар халуун гал бажуулгажа һуранхай (В. Гармаев); гал гуламтыень худхаха эд зѳѳрииень буляан абаха (учинить разгром): Иигээд Галша Бадма хоёр мэдэхэ дуулахадаа, түрыемни эбдэбэ, нэрыемнай хухалба гэжэ гал гуламтыемнай худхажа, хайраха хабшаха гэжэ, хадхуулhан хара баабгай шэнгеэр, харайлдажа ерэхэнь бэзэ (Х. Намсараев); гал шатааха ажаһууха, добо шарлуулха (жить, поживать): Газар хотойлгожо, Гал шатаажа һуугаа һэн ха (Х. Намсараев); гал халхай болохо барг. дутагдал бэдэржэ зэмэлхэ, зэмэлхэ шалтаг олохо (придираться друг к другу): бэе бэедээ гал халхай болохо; 3) бѳѳ, будд. һүзэгшэдэй шүтэдэг зүйл, шүтѳѳн (огонь как объект поклонения): Буряад зон эртэ урда сагһаа хойшо галда шүтэдэг байһан. Гал гээшэ хамаг муухай бузарые зайлуулдаг, юумэн бүхэниие арюудхадаг, ѳѳрын эзэтэй зүйл гэжэ харагдадаг байһан. Тиимэһээ галда тон хүндэтэйгѳѳр хандадаг, тэрээн руу нёлбожо, муухай гү, али үзүүртэй юумэ хаяжа, гал дээрээ уһа адхан унтараажа болохогүй гэдэг байгаа. Галдаа муу муухай юумэ, шорой шохойгоо хэжэ бү галдагты. Хэрбэеэ галдаа муухай юумэ хэжэ галдаа һаа, яртажа бузартажа болохош; галда мүргэхэ бѳѳ мүргэлдэ галай эзэниие хүндэлжэ, сусал нэмээд, юумэ үргэхэ (совершать жертвоприношение огню): Уурлаһан галнай газар дэлхэйе эдижэ мэрэжэ захалба гэжэ, түймэрэй болоходо, эртэ урда сагай хүн ойлгодог байһан байгаа. Эгээл тэрэ үеһѳѳ хойшо хүн галда мүргэжэ, галай уншалга магтаал бии болгон эхилээ ха юм (Ч. Цыдендамбаев); Айлда бэри боложо бууһан басаган зарим газарта галдаа мүргэдэг ёһотой байһан; үхибүүтэй болоһон эхэнэр түрэһэнэйнгѳѳ һүүлээр гурба хоноһон хойно галаар бэеэ арюулха ёһо дүүргэдэг байгаа. Харин галдаа мүргѳѳдүй байхадань, хари хүн ородоггүй һэн; галда үргэхэ галай эзэниие хүндэлхэ ёһо сахижа, эдеэнэй дээжые гал руу хаяха (совершать жертвоприношение хозяину огня): Урдань айлшан хүн сай уухынгаа, табагта хүрэхынгѳѳ урда тээ табигдаһан эдеэнэй дээжэһээ заалһаа галда үргэдэг байһан юм; олон хүн байгаа һаа, дүү зониинь наһатайшуулдаа «Баригты» гэжэ дурадхахадань, наһатайшуулынь мүн лэ «Баригты» гэдэг һэн. Тиин эгээ аха хүниинь табагуудһаа айлай галда юумэ үргэдэг юм (Г.-Д. Дамбаев); Мүнѳѳ шажанай һэргээгдэжэ байгаа үедэ һүзэгтэн газаа гаража, сэржэм болон эдеэнэйнгээ дээжэ орон дэлхэйдээ үргэхынгѳѳ урда тээ «Һүртэ галай хаан, танда үргэе» гээд галдаа шард гэтэрнь дуһаадаг болонхой; галаар арюудхалга юумые бузаргүй болгожо, галда шаруулдаг ёһон (очищение огнём): Жэшээлбэл, хүниие хүдѳѳ табяад ерэһэн зон лама багшын аршаанаар нюур гараа норгоод, гал дээгүүр хормойгоо һэгсэржэ бэеэ арюудхаад, гэртэ ородог байгаа; гал гуламта үбгэ эсэгэнэрэй гэр галынь (семейный очаг, передаваемый детям): Монгол туургатанай заншалаар эгээл бага, одхон хүбүүниинь гэртээ үлѳѳд гал гуламтаяа һахин, гэр бүлэтэй боложо, эд зѳѳрииень арьбадхан, гуламтаяа саашань дамжуулха ёһотой байгаа. Жэшээнь, Чингис хаан тагаалал болоходоо, монгол туургатанай эгээл тоонто болохо Ара, Үбэр Монгол болон буряадуудай элинсэгэй һууһан Баргажан-Түхэмые дүрбэдэхи Тулуй гэдэг одхон хүбүүндээ үгэһэн, харин баруун тээхи газарнуудаа бэшэ хүбүүдтээ хубааһан юм; Гэр бүлэтэй, гал гуламтатай болоһондонь барлаһанаа мэдүүлжэ, эбтэй эетэй, олон хүүгэдтэй болохыень юрѳѳжэ, нүхэд, гэртэнь ороё, сайень ууя! (Д. Эрдынеев); гал тайха урдань үхибүүнэй үбдэхэдэ, уляаһан сусал галдаа хэжэ носоогоод, тэрээгээрээ богоһо дээгүүрээ гурба дахин газар сохидог ёһон (обряд, при котором производится три удара о землю горящим осиновым поленом о землю за порогом при болезни ребёнка): Боро хараанай урда зорюута уляаһан сусал галдаа хэжэ носоогоод, тэрээнээ хабшагаараа барижа, газаа гарангүй, богоһо дээгүүрээ бүгтын, маани уншажа байгаад, гурба дахин газар сохихо. Тэрэ сусалаа үүдэнэйнгѳѳ хажууда үхибүүнэйнгээ һайн болотор хэдэг байгаа (Ц. Юндунова); гал тахиха галда архи, тоһо гэхэ мэтэ гал хүгжѳѳхэ эдеэнэй юумэ үргэхэ (совершить обряд жертвоприношения огню); гал тахилга галай сангай судар уншан, гал дэгжээхэ архи, тоһо гэхэ мэтые дуһаажа үргэдэг ёһон (жертвоприношение огню): Гарза хохидол, гай усал үзэгдѳѳ һаань, галаа түбхын түрүүндэ тахюулдаг байһан. Урдань галда зорюулагдаһан тусхай ном сударнууд барлагдадаг байгаа; гал махабад зурхайн табан махабадай хоёрдохинь, нүгѳѳ дүрбэниинь – модон, шорой, түмэр, уһан. Хүнэй наһанда түрэһэн жэлэйнь нэрэ болон махабадай дабталга 60 жэлдэ нэгэ дахин, харин мэнгэ болон махабадай дабталга 90 жэл соо нэгэ дахин тохёолдодог. Эдэ ушарнуудта илангаяа нарилха, һэргылхэ, үргэл мүргэл хэхэ ушартай (стихия или элемент огонь); гал һуудал 8 жэл болоод лэ хүн бүхэндэ дабтагдадаг зурхайн зүйл. Жэлэй нэрэ, мэнгэ болон махабадһаа гадна хүнэй наһанда жэл бүриин һуудал ерэдэг. Хүн энэ жэлдэ ямар һуудалтайб гэжэ илгаруулагдадаг. Гал һуудал болбол һайн һуудал гэжэ тоологдодог. Үбгэ һамган хоёр нэгэ һуудалтай болбол муу, гадна тус жэлдэ наһа бараһан гэртэхинтэеэ адли һуудалтай болболнь, тэдэнииень һалгаха ёһолол дүүргэгдэхэ ушартай (стихия или элемент огонь); гал тама тамын ороной нэгэ хубинь (огненный ад, одна из областей преисподней): Нүгэл ехэтэй туладаа хүн амитадай һүнэһэдэй тэндэ унаад зобожо байдаг соробхилон байгаа гал урасхалые гал тама гэдэг; гал мандал бурханда үргэдэг тахилай нэгэ зүйл (один из видов жертв, приносимых божествам); Гал улаан тэнгэри зүүнэй 44 тэнгэриин нэгэниинь (Огненно-красное небо, один из 44 восточных тэнгри): Гал улаан тэнгэри болбол газар дэлхэйдэ ган гасуур асардаг, ургаса таряа хорлодог хорхой шумуулнуудые эльгээдэг гэнэ; гал галаб галаб эрьехэ үедэ хамаг амиды юумэнэй галһаа һандаран һалалга (всемирный пожар); галай эзэн тэнгэри бѳѳ галай бурхан (эжин огня, божество огня): Василий Иванович, хүзүүсээ нуур соо ороод, хабжаганажа һуухадаа, галай эзэн заяанда мүргэжэ, гал түймэрѳѳ һүнѳѳхыень маани уншажа байһан байха (Ч. Цыдендамбаев); галай заяаша галай һахюуһан (хранитель очага): Гэр бүлэдэмнай шэнэ хүн бии болоо гэжэ галай заяашын мэдэхын тулада домботой һүндѳѳ Чжума хургаяа хүргэжэ, галдаа сасана (Д. Батожабай); 4) гэрэлтүүлгын хэрэгсэлһээ гараһан гэрэл, зайн гал (свет от осветительных приборов, электрический свет): Галаа носоогыт, харанхыл!; 5) шэлж. сэдьхэлэй сог жабхалан (искорка в глазах, душевный пыл, горячность, страсть): Нюдэндэнь хара мэхын гал ялалзана (Б. Санжин, Б. Дандарон); 2. элирх. үүргээр хэрэгл. 1) улабар шара, галай үнгэтэй, галай үнгэ мэтэ, галда адли (огненный): Гал улаан тугууднай Газар орониие толотуулба (Х. Намсараев); гал сахилгаан агаарта зураһан зайн галай газарта бууха үзэгдэл (молния): Гал сахилгаан боложо, газар тэнгэри хоёр ниилэшэһэндэл дорьбожо байба (З. Гомбожабай); гал тэргэ ууралаар ябуулагдадаг паровозой урданай нэрэ (паровоз): Манай нютагайхид энэ гайхамшагта гал тэргэ хараха үзэхэ гэжэ гүйлдэн, шууялдан … һургуулиин байшангай дэргэдэ сугларба (Ц. Шагжин); гал хяһа хүүдинсэ соо түмэр улайтар халаадаг түхеэрэлгэ (кузнечный горн): Намайе эндээ гал хяһынгаа ойро хэлэгүй адууһанай туруунда хадааһа шааха гэжэ һанаба гүш? (Ч. Цыдендамбаев); гал бурма (гү, али сахариг, хабдар) амиды мяханай үхэлгэ (гангрена): Гал хабдар бэеын алишье эрхэтэндэ хүрэжэ болохо, гэбэшье ехэнхидээ доодо талын үе мүсэдэ үзэгдэдэг; гал улаан (гү, али шара) нюдэн гал мэтэ ялалзаһан нюдэн (огненно-красные глаза): Гал улаан нюдэтэй, галзуу дошхон абаритай Буха хара хаан (Х. Намсараев); гал зээрдэ (гү, али шара) галда адли шара (огненно-рыжий): Хүнүүд үндэр бэетэй гал зээрдэ мори гоёшооно (Ч. Цыдендамбаев); Гал зээрдэ наран Таряата хадын саагуур хоргодохоор тонгойшонхой (М. Осодоев); Тэрэнэй хойноһоо тарган һамгаяа шэрэһэн гал шара һахалта Бобровский тайшааһаа яабашье холо гээгдэхэгүйе оролдон оодоргобо (Ч. Цыдендамбаев); гал хүхэ саг соонь сабшаад, шииг нойто оруулангүй хуряаһан, үнгѳѳ буураагүй үбһэнэй үнгэ (зеленоватый – о сене, неярком пламени): Задалагдаһан һүриһѳѳ гал хүхэ үнгэтэй үбһэн гараба; гал халуун шатаама, галдама халуун (огненно-жаркий; невыносимая жара): Тиигээд үүр сайлганаар досоохииень гал халуун һабараар бажуужархиһан үбшэн нэгэ бага һуларжа, тэрэ мэдээ оробо (С. Цырендоржиев); …Гал халуунда шатажа, Хүхэ добынь сабшалан ургаагүй ха (Ч. Цыдендамбаев); гал гашуун айхабтар гашуун (обжигающе горький – о водке, лекарстве и пр.); 2) гал носоодог, гал болодог (зажигательный): гал бомбо түймэр табидаг һомоной нѳѳсэ (зажигательная бомба); гал шэл юумэ томо болгодог, хүреэтэй хэрэгсэл (лупа, увеличительное стекло): жэжэхэнээр бэшэһэн юумые гал шэлээр хараха; Һара болбол хүйтэн шанартай уһан шэл, наран болбол халуун шанартай гал шэл гэхэ мэтэ айхабтар бүдүүлиг тайлбари үгэдэг байгаа (Х. Намсараев).