ѲѲХЭ(Н)

хэ(н) 1. юум. н. арьбан, тоһолиг гадар (жир, сало): Һомон ушаагай шэрэм дээрэ сковорода соо гахайн ѳѳхэн шарагдажа, мангирай амтатай үнэр хамар гасаална (В. Гармаев); Ѳѳхѳѳр орёоходо нохой эдихэгүй, үбһѳѳр орёоходо үхэр эдихэгүй (Оньһ. ү.); ѳѳхэ тоһон тоһотой, тоһолиг бодосууд (жиры): Иигэжэ сонгооходотнай омолиин зосоохи ѳѳхэ тоһон дандаа мяхандань шэнгэдэг юм шуу (Б. Мунгонов); малай ѳѳхэн малай арьбан (животные жиры); монсогор ѳѳхэн ѳѳхэнэй хэршэдэһэн (кусок сала); ◊ ѳѳхэн соохи бѳѳрэ, үндэгэн соохи уураг үнжэгэн, эрхэ тангил (изнеженный, избалованный): Одоол ѳѳхэн соохи бѳѳрэ, үндэгэн соохи уураг, теэд Ханда хүгшэндэ басаганшни иимэ тиимэ гээд хэлээд туршалши, юрэдѳѳ, һайн юумэндэ орохогүйш даа (Ц.-Д. Хамаев); ○ тоһон гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. ѳѳхѳѳр хэгдэһэн, ѳѳхэ тоһонһоо абтаһан, ѳѳхэтэй, ѳѳхэндэ адли (сальный, жирный, жировой); ѳѳхэн дэн ѳѳхэ хайлуулаад, досоонь бүдэй хайшалдаһа гү, али утаһа томоод хэжэ зарсааһан, гэр соохиие гэрэлтүүлхэ түхеэрэлгэ, жиирниг (сальная свеча): Гансал унтаржа байһан ушаагай гал улаан бурма согоороо улайрна, пеэшэнэй хоолойн табсан дээрэхи ѳѳхэн дэн ѳѳдэгүй һүлэмхеэр дүлдэн носожо, хана уняагаар һарюу гажуу һүүдэрнүүдые хаяна (Б. Мунгонов); ѳѳхэн нюдэн а) хёрхо бэшэ нюдэн (незоркие глаза); б) һарьһан нюдэн, һанаархаһан хараса (масляные глаза); ѳѳхэн бэе таргалһан, тарган бэе (ожиревшее или жирное тело); ѳѳхэн саһан саб сагаан саһан (белый снег); ѳѳхэн шулуун ехэнхидээ үнгэгүй гү, али сагаанһаа хүрин болотор үнгэтэй шулуулиг бодос, кварц (кварц): Үндэр борын түргэндэ / Ѳѳхэн шулуун сасарна, / Үргэн талын сэлгеэндэ / Үбсүү сээжэм һэбшээлнэ (Ц. Шагжин).