ѲѲДЭ

дэ 1. наречи дээшээ, нюураараа дээшээ (вверх, кверху): Солдадууд винтовкынгоо жадануудые буулгажа, дала мүрэдѳѳ амаарнь ѳѳдэ харуулжа үргэлѳѳд, гүйлдэхэ тооной ябанад (Ж. Тумунов); Хамарайнь үзүүр үхибүүнэй мэтэ ѳѳдѳѳ бага шантайхань мэдэгдэнэгүй (А. Ангархаев); Ѳѳдэнь хаяһан шулуун ѳѳрын толгой дээрэ унаха (Оньһ. ү.); ѳѳдэ уруугаа (гү, али һѳѳргѳѳ) урагша хойшоо, иишэ тиишээ (вверх-вниз, туда-сюда): Даяанша үбгэн һууриһаа бодожо, хоёр гараараа толгойгоо тэбэреэд, ѳѳдэ уруугаа ябан байба (Д. Батожабай); Станциин арада гараад, хайшаа ябаха яахабибди гэлдэжэ, ѳѳдэ һѳѳргѳѳ хараашалан байтарнь, уб улаан хамартай, урбуулга бээлэйтэй, ташуур һуйбадаһан нэгэ ород хүн хажуудань ерэжэ, намда шэрүүлэгты гэжэ дурадхана (Ц. Дон); дороһоонь ѳѳдэ доодо талаһаа дээдэ тала руунь (снизу вверх): Үбэлэй сагта хүдэһэншье банзалтай ябаа һаа, дороһоонь ѳѳдэ һалхин зандаа һүрьедэг байгаа (Д. Батожабай); ѳѳдѳѳ хараха дээшээ хараха, дээрэ байһан юумэ хараха, толгойгоо үргэхэ (смотреть вверх): Доржо ѳѳдѳѳ хаража хэбтээд, һорьмоһонойнгоо забһараар һайхан сэнхир тэнгэриие шэртэнэ (Ч. Цыдендамбаев); ѳѳдэ(нь) болгохо а) дээшэнь болгохо (пододвигать кверху, поднимать): шэлээ ѳѳдэнь болгохо; б) шэлж. үргэхэ, дээгүүр абхуулха (возвеличивать); ѳѳдэ абаха урагша абаха, дэмжэхэ (оказывать уважение, поддерживать): Теэд Шагдар иимэрхүү юумэндэ хүнэй үгые дэмжэхэһээ байтагай, ѳѳрынгѳѳшье һанаае ѳѳдэ абадаггүй юм шуу (Д.-Д. Дугаров); ѳѳдэ хараха урагша абаха, тоохо (относиться с вниманием); ѳѳдэ абхуулхагүй урагша абхуулхагүй, тоолгохогүй (быть пренебрегаемым); ѳѳдѳѳ болохо ехэ болохо, ургаха, туһатай болохо, туһада орохо (становиться взрослым, подрастать): Харин шэнэ засагай болоһонһоо хойшо нюдѳѳ нээжэ, колхоздо ороод, үхибүүдэйнгээ ѳѳдѳѳ болоходонь, һанаагаа амарха гээшые үзѳѳ һэм (Х. Намсараев); ѳѳдэ татаха сэбэрлэхэ, эмхилхэ (приводить в порядок): Үншэн басаган үбгэн хүгшэн хоёрой басаган боложо, гэртэхи газаахииень ѳѳдэ татан, ан-бунхан һуудаг болобо (Ф. Цыденжапов); ѳѳдэ болохо хууш. монг. а) гэшхэлхэ, заларха, оршохо (шествовать, пребывать, напр., о духовном лице): Тэндэһээ зуун наһанай үедэ һайн сагай мянган бурханай дүрбэдүгээр ба бүринэй (бүрин түгэс) бурхан багша Шакиямуни ѳѳдэ болоод, арбан хоёр зохёол үзүүлһэн болоно (Л. Шагдаров); б) хүндэтэй һуури эзэлхэ, һууха (садиться на почётное место); в) нүгшэхэ, наһа бараха (скончаться); ◊ ѳѳдэ нара харахагүй аза талаангүй, аза муутай, золгүй (несчастный, злополучный): Энэ наһан соогоо үнэхѳѳрѳѳл ѳѳдэ нара харахагүй хүн байгаа байнаб гэжэ эгүүтэһэнээ ехээр гомдоо һэм (Б. Мунгонов); ѳѳдэ нарагүй ѳѳдэгүй, тулюур (бедный, несостоятельный): Оро гэтэр шагааба, эди гэтэр долёобо гэжэ тэрээнһээ удхатай, ѳѳдэ нарагүй, үлэ түбхэ юумэнтэй холболдожо, саана наана гэлдэхэнь хашартай юм байна даа (Х. Намсараев); ѳѳдэ нара хараагүйгѳѳр хүдэлхэ барг. хара борьбоо хам гэнгүй хүдэлхэ (работать не разгибая спины); 2. дах. ү. 1) ямар нэгэ нюруугаар дээшээ, дээдэ тала руунь (вверх, кверху): Егерь хүнгэхэнѳѳр эрьедэ һүрэжэ гараад, Сэдэнтэй хоюулан онгосоёо эрьеын элһэ хайр ѳѳдэ харшаганаса татаадхиба (Ч. Цыдендамбаев); гэшхүүр ѳѳдэ гэшхүүрээр дээшээ (вверх по лестнице): Хүгшѳѳдэй гэшхүүр ѳѳдэ һалиран, үнэн зүрхэнһѳѳ баясан үгэлнэ (Ц.-Ж. Жимбиев); хяра ѳѳдэ абирха хадын шэлэ руу үгсэхэ, ябаха, жүдхэхэ (карабкаться вверх по гребню горы): Эмээл-Добуунай хяра ѳѳдэ абиржа ябахадаа, зүрхэниинь сохилоод, Сэпэл амяа абажа ядаба (З. Гомбожабай); 2) дээрэ байһан юумэ руу, тээшэ (к, в, на); нара ѳѳдэ хараха наран тээшэ хараха (смотреть на солнце): Хэршье иигэжэ олон табые сэдьхээ һаа, тэрэ досоогоо баяртай, мэнэ мэнэ болоод лэ, наран ѳѳдэ харана (Д. Эрдынеев); тэнгэри (гү, али огторгой) ѳѳдэ тэнгэри руу, тэнгэри тээшэ (в небо, к небу): Наранай элшэ туяа үндэр шобхо хадын орой харбан, сэлмэжэ эхилһэн тэнгэри ѳѳдэ буляалдана (Ц.-Д. Хамаев); Бадан орой болоһон хойно гансаараа асариһаа гаража, тунгалаг агаар хомхойгоор амилаад, огторгой ѳѳдэ хараба (Б. Санжин, Б. Дандарон); 3) ямар нэгэ юумэ руу, зүг руу (в, на): Удамаршань ойн захада дүрѳѳ дээрээ зогсожо, нюдэеэ ониилгон, тушаа урдаа нэмжыһэн гол газар ѳѳдэ шэртэн хараба (Б. Санжин, Б. Дандарон); нюур ѳѳдэ хараха сэхэ нюур руу хараха (смотреть в лицо): Бадан офицерэй нюур ѳѳдэ сэхэ хаража байһанаа, үгэеэ хэлэжэ дүүргэхэдэнь, асуудалтай нюдѳѳр Булавин тээшэ хараадхиба (Б. Санжин, Б. Дандарон); 4) урдаһаа, зүрижэ (против): Борогшоноо хүтэлѳѳд, ори хуугай табин, шугын нэмэри тээшэ, шуурган ѳѳдэ жүдхѳѳ бэлэйб (Ц.-Д. Хамаев); һалхин ѳѳдэ һалхи зүрижэ (против ветра): Теэдшье мүнѳѳ хоёр азарга адуу шуурга һалхин ѳѳдэ туужа, гэртээ абаашажа шадахаяа болёол (Б. Санжин, Б. Дандарон); урадхал ѳѳдэ урадхалай урдаһаа (против течения): Эдэниие харахада, уһанай урадхал ѳѳдэ жүдхэн, үхэлһѳѳ зугадажа ябаһан амитадһаа юугээрээшье илгаагүй байгаа һэн (Д. Батожабай).