ДУУ(Н)

(н) юум. н. 1) хүн болон амитанай хоолойһоо гараһан гү, али ондоошье юумэнэй гаргаһан абяан (голос; звук): Должод түрэһэн эсэгынгээ дууе хэды таниһан болобошье, шэхэндэнь үүргэнэ шүбгэ хадхаһан шэнги, хахир муухайгаар дуулдана (Х. Намсараев); Үлэн сарнуудай мѳѳрэлдѳѳн шэнги, нарин бүдүүн абяатай үхэр бүреэнүүдэй дуун доро тарган шара һамгаяа дахуулһан Намдаг баян мүн лэ ехэ дасан тээшэ яараба (Д. Батожабай); тэнгэриин дуун а) аадарай үедэ сахилгаанай сахихада соностодог лүжэгэнһэн абяан (гром): Тэнгэриин дуун улам түргэдэжэ, һалхин гааража, бороогой түрүүшын дуһалнууд унажа захалба (Д.-Д. Дугаров); б) шагай нааданай нэгэ янза, шагай нэгэ-нэгээр шүүрэхэдээ, дээшэнь шэдэһэн шагайнгаа буутар гараараа 2–3 дахин дэбдиһэн шэрдэг тоншоод абадаг (вид игры в бабки); хүхын дуун хүхы шубуунай донгодолго (кукование): Хүхын дуун баруун урда ташалангһаа соностоно (Д.-Д. Дугаров); хүхын дуута хаһа шүл. инаглан ябаха һайхан хаһа, хабарай үдэшэ (ночи кукования кукушки): Хабар зун хоёрой ногоон хадагаар золгожо байһан хүхын дуута дабтагдашагүй һайхан хаһа! (Д.-Д. Дугаров); булжамуурай (гү, али жэргэмэлэй) дуун булжамуурай жэргээн (пение жаворонка): Булжамуурай дуун эжын дуун хоёр ниилэжэ, үргэн талые зэдэлүүлнэ (Ц. Шагжин); Жэнхэни һайхан огторгойһоо жэргэмэлэй дуун жэнгиржэ, оршон тойроной хамаг бүхы шэмээе диилэнэ (Б. Мунгонов); буугай дуун буу һүрэһэнэй абяан (звук выстрела, выстрел): Ламанарай хашаа уруу суглаашадай зугадажа ороод, яахашье мүрѳѳ оложо ядан байтар, нэгэ удаа буугай дуун дуулдаба (Х. Намсараев); дуу(н) дорьбоон шаг шууяан, огсом шангаар дуулалдаан, орилоон, хүхюун зугаа (шум, гвалт, громкие голоса): Уданшьегүй дээдэ дабхарһаа тэрээнэй дуу дорьбоон, сад-няд гэхэнь дуулдана (Ч. Цыдендамбаев); дуу дорьбоон болохо шууяа, шанга абяа гаргаха, шууяха (шуметь, громко звучать): Хахад час тухай болоһон хойно машина абяа гаража, дуу дорьбоон болоһоор, правлениин газаа тогтошобо (К. Цыденов); нохойн дуун ойртохо (Оньһ. ү.) али нэгэн үйлэ хэрэгэй, ажаябуулгын дууһаха тээшээ болохо (≈ дело идёт к концу): Зай, нохойн дуун ойртоһон янзатай! (Б. Мунгонов); гол голой нохойн дуун ондоо, айл айлай хүүр ондоо (Оньһ. ү.) нютаг нютагай зан заншал ондоо, илгаатай (≈ что ни город, то норов, что ни село, то обычай): Гол голой нохойн дуун ондо ондоо гэдэгтэл «ааладаг», «оолодог», баһа «джааладаг», «дзааладаг» зон ѳѳһэд хоорондоошье илгардаг байха (Б. Будаев); 2) хүгжэмдэ тааруулжашье, хүгжэмшьегүйгѳѳр элдэб маягаар (утаар, шамдуу түргэнѳѳр г.м.) таталуулан үгүүлэгдэдэг шүлэглэмэл зохёол (песня): Сэдьхэл тэгшэ ябаһан Алексей баруун гараараа зангажа, айхабтар шангаар дуу эхилбэ. Теэд хэм гадна шангаар абаһан дээрэһээ хоолойнь таһалдажа, дууниинь дуун боложо үгэбэгүй, шүлһэндѳѳ сасаад, ханяагаад, дуугай болошобо (Ч. Цыдендамбаев); Дуун гээшэшни ажалай ташуур ха юм (Ж. Тумунов); дуу зохёогшо а) дуун болохо шүлэг зохёогшо (поэт-песенник): Тиихэдэ дуу зохёогшодой, зүжэг бэшээшэдэй дунда үнгэргэгдэһэн урилдаанда түрүү һуури эзэлжэ шадаһандаа хэмгүй ехэ баяртай байнаб (Б. Бадмаев); б) дуунай хүгжэм зохёогшо (композитор-песенник); дуу бариха хүндэлэлгын тэмдэг болгон али нэгэн хүндэ (бүлэг зондо) зорюулан дуу гүйсэдхэхэ (посвящать песню): Тандаа нэгэ дуу барихыемни зүбшѳѳгыт!; архиин дуун найрай үедэ архи барижа байхада гүйсэдхэгдэдэг тусхай удхатай, аялгатай дуун, арадай аман зохёолой нэгэ түрэл хуби (застольная песня); мунгалгын дуун шоглоһон, зорёолжо наада бариһан дуун (шутливая песня); (гүрэн) түрын дуун улас түрын һүлдэ дуун (гимн); хуримай дуун хурим түрын үедэ дуулагдадаг дуун (свадебная песня); ябаган дуун ехэнхидээ ёгтолонһон, ябууд хоорондоо ушар тааруулан зохёогдоһон богони дуухан (частушка); ирагуу (уянга) дуун сэдьхэл зүрхэнэй хүдэлэсэ дамжуулһан, инаг дуранай мэдэрэл харуулһан дуун (лирическая песня); эрүүл мэндын дуун элүүр мэндэ ябахые хүсэһэн удхатай дуун (песня за здравие); үлгын дуун нарай үхибүү үлгыдэн, бүүбэйлэн унтуулхаар дуулагдадаг дуун (колыбельная): Харин Баярмаагаа: «Бүүбэй, бааюу-бааюу даа», – гээд лэ, үлгын дуу татахадань, тэрэнь дэлхэй дээрэ эгээл һайхан дуун шэнгеэр зэдэлхэ (Ц. Шагжин); 3) һунгалтын гү, али ямар нэгэн шиидхэбэри абалгын ушарта гараа үргэн, мүн ондоо нэгэ аргаар зүбшѳѳһэн гү, али буруушааһан тухайгаа мэдүүлгын дохёо (голос при голосовании): Энэ удаа Буряадаймнай ажаһуугшадай 44 хуби эрхэтэнэй уялга дүүргэхэеэ һунгуулиин газарта хүрэжэ, дуугаа үгэһэн байха юм (Буряад Yнэнһѳѳ).