ДОЛОО(Н)

(Н) 1. тоог. н., тоол. 1) зургаанай удаа ябадаг тоо, зургаанһаа нэгэ тоогоор ехэ, аад найманһаа нэгэ тоогоор бага (семь): Һүни үдэр һэлгэгдэһээр гурбан, табан, долоон хоног үнгэрбэ (Д.-Д. Дугаров); долоон эрдэни будд. энэ долоондо алтан, мүнгэн, бадмаа раага, хас шулуун, болор, гартаама, номин гэһэн эрдэниин зүйл ородог, долоон эрдэни бутаруулан бурханай номуудые бэшэдэг юм (семь драгоценностей); долоон түрэл газар дэлхэй дээрэхи амитанай бии бололгые шажанай гэхэ гү, али урданай ойлгомжо, долоон түрэлдэ 1) түрьһэн түрэл; 2) мяхан түрэл; 3) яһан түрэл; 4) ѳѳхэн түрэл; 5) ногоон түрэл; 6) шорой түрэл; 7) модон түрэл гэдэгүүд ородог (семь рождений); Долоон хүхэ тэнгэри бѳѳ Хүхэ мүнхэ тэнгэриин эзэд (семь синих небес, духи-небожители); Долоон үбгэд шанага мүшэн (созвездие Большой Медведицы): Долоон үбгэд яһала дээшээ гараад байна ха юм (Ц. Шагжин); 2. наречи олон, тоогүй олон (много); долоон доро холо муу, доро (намного хуже): Хамаг юумэндэ хайхарамжагүй болошоһон хүн долоон доро бшуу (С. Доржиев); долоо хонохо удаарха (задерживаться); досоом долоон наран гараа һанаан тэгшэрбэ (на душе посветлело); (досоо) долоон нохой үхэхэ муудаха, досоо харлаха (испытывать тяжесть на душе): Хараһаар байтарнь хайрата инаг Дүүхэйнь холодоһоор холодожо, хүбүүнэй досоо долоон нохой үхэхэдэл болобо (М. Осодоев); үнэгэн долоон шоные худалдаха (Оньһ. ү.) мэхэшэ, аргархуу хүн тухай (≈ обводить вокруг пальца); долоон (хэзээ долоо) ябаранда (гү, али янсанда) үни урдын сагта, хэзээ үни (давным-давно, в незапамятные времена); долоон заяанай (гү, али янсанай, ябаранай) үни урдын сагай, хэзээ үнинэй (давний; давным-давно): Ѳѳрѳѳ долоон заяанай hүхэ, харуул барижа hураhан тула ажал гээшые аргагүй сэгнэдэг ха юм даа (Б. Мунгонов); долоон хототой хомхой хобдог, оёоргүй мэтэ эдидэг (ненасытный, обжора); долоон голтой шэрхи, бүхэ, бата, даасатай; бэлээр үхэдэггүй (живучий): Хүн долоон голтой гэдэгынь үнэн гээшэ ха: хэдышье хүсэ шадалаа гээгээ һаа, ёолон гэншэн энэ гурбадахи дабаа дабажал һалабаб (С. Доржиев); долоон уулын (гү, али хүндын, хадын, һүниин) саагуур үгы болосо, хараанда харгадахаа болитор (≈ к чёрту на кулички, за кудыкину гору): Басаганаймни тархи толгойень эрьюулжэ, мүр улыень, гал гуламтыень алдахуулха тѳѳрюулхэл гэжэ ябаа бэзэш, долоон уулын саагуур тонилмор, үгы болоһойш (Х. Намсараев); – …Шүдхэр харааб гэжэ намда хѳѳрѳѳ hэмнэйш. hананагүй аалши? Аа… хая, долоон хүндын саагуур хая, – гээд, Ваанчигни нюдэеэ анин энеэбэ (С. Цырендоржиев); Дүүхэй ерэжэ шадахагүй, долоон хадын саана хаалгатай гээбы (М. Осодоев); Ши арил энэ фермэhээ! Долоон hүниин саагуур! Ошохошни харагдаад, ерэхэшни бү харагдаг! (Ц.-Ж. Жимбиев); долоо сохиходо дон гэхэгүй даб гэхэгүй, хашан – морин тухай (хлещи не хлещи, толку нет); долоон булшархайгаа тоолошохо үбшэ хабшаяа, ушар шалтагаанаа тоолошохо, дурдаха – янгархуу, гэмэргэн хүн тухай (пересчитать все свои болячки); долоо шархатаһан шоро шэнги ехэ болгоомжотой, дүмүү, аминдаа хайратай (очень осторожный); долоон зоболго яһан туранхай (≈ кожа да кости); долоо бүдэржэ, найма бодохо хэды удаа эндүүржэ зориһондоо хүрэхэ (достигать высот через падения, ошибки): «Долоо бүдэржэ, найма бодохо» гэдэгтэл, / Жолоо гээшэеэ шанга адхаад, / Унажа, бодожо ургажа, / Уншажа, бэшэжэ хүн бологдоо (Д. Улзытуев); долооной урда дохихо гуйха, олон хүнэй урда дохихо (≈ ломать шапку, кланяться): Долооной урда дохижо, арайхан гэжэ абтаһан шэб шэнэ машина һэмнэй даа. Хара золигууд, хайран машина һалгаажа шадаба хаюмта (Б. Мунгонов); 2. юум. н. 1) һарын долоодохи үдэр (седьмое число в месяце): Ноябриин долоон болотор байгаад бусахаб (Ц.-Д. Хамаев); 2) доодо үд. долоон хоног (неделя).