ДЭЛГЭХЭ

үйлэ ү. эбхэлеэтэй гү, али монсогойлоотой юумэ тэниилгэхэ, задалха, дэбдихэ, табиха (расстилать, развёртывать, расставлять): Тэрэнэй хажуудахи гэрһээ наһатай нэгэ хүгшэн гараад, ой тээшэ хараһан харша дээрэ хонин хүнжэл үһѳѳрнь ѳѳдэнь дэлгэбэ (В. Гармаев); Зунай һайхан саг сэсэг ногоогоо дэлгэжэ эхилээ (Б. Шойдоков); хибэс дэлгэхэ хибэс дэбдихэ (расстилать ковёр); жэгүүр дэлгэхэ даляа дэлихэ, тэниилгэхэ (расправлять крылья): Хобоогой захаһаа борохон үдэтэй булжамуурнууд ажалай үдэрые угтажа, дуугаа ханхинуулан, хурдан жэгүүрээ дэлгэнэ (Ц.-Д. Хамаев); шатар дэлгэхэ шатар хюлгэ табиха (расставлять шахматы); ◊ альгаа дэлгэхэ үгыгѳѳ урдаа бариха, ямар нэгэн юумэ үгы байха (разводить руками): Хүршынхиһэмнай юушье эреэ һааш, альга дэлгээд лэ һууха; гараа дэлгэхэ а) үгыгѳѳ урдаа бариха (разводить руками): – Мүнгэн үгыл! – гэжэ бухгалтер гараа дэлгэнэ. – Энэ кварталайнгаа мүнгые уридшалан һалгаабди гэнэ бэшэ гүб? (Д. Эрдынеев); б) гайхаха, гэлыхэ, маргаха (удивляться, недоумевать): Харыт энээнээ, үшѳѳ хорд гэжэ хусажа һуунал! – гээд, Дэлэгэй Шиираб гараа дэлгэн, гайхаһан гэлыһэн хэбэр үзүүлэн, шал худалаар хэршэгэнэсэ энеэбэ (С. Цырендоржиев); в) хүндэлэн угтаһанай тэмдэг харуулжа, хоёр гараа һарбайн байха (встречать с распростёртыми объятьями): – Зай, гэртэ орыт даа! – гэжэ Шойдог ламбагайн урда гараа дэлгэн дохибо (Д. Эрдынеев); Пагмаасаан абгай бүд тобшохонуудые үлхэн уяхын хажуугаар, һамгадай уулзабал заатагүй тудадаг үшѳѳ нэгэ ажал гэмэ юумэ үгэ хүүр дэлгэн һууна (Ц.-Ж. Жимбиев); үргэ (гү, али далан хэлээ) дэлгэхэ заха хизааргүй хѳѳрэлдѳѳ эхилхэ (вести долгие беседы, много говорить): Амгаланһаал һаа амгалан нойрсодог, голиисо эдеэлээд, үдэшэндѳѳ айл зайжа, үргѳѳ дэлгэн, үхи басагадые һонирходог Балдан һүүлшын хоёр үдэр унтаха нойргүй болошоо (Ц.-Д. Хамаев); Далан хэлээ дэлгэн, эхилжэ хэлэһэн үгынгѳѳ эсэстэ хүрэнгүйгѳѳр, дахин ондоо юумэ хѳѳрэнэ (Ц. Дон); Булган шэнги булгуу харасатай басагадни / Ульгам дошхон улаан сэдьхэлээ дэлгэжэ, / Улаан тугтал урдаа барижа ябахадам, / Бү баһаарайгты даа, теэд намаяа, басагадни(С. Ангабаев); нюуса дэлгэхэ нюужа байһан юумэеэ хѳѳрэхэ (открывать секрет): Теэд Холхой сухарижа шадабагүй, хэдэн олон жэл сээжэдээ хадагалһан нюусаяа дэлгэбэ (Д. Эрдынеев); Хүбүүн тунгалаг хара ошо дэлгэжэ байһандал харагдадаг хурса харасатай: тоомгүй зээрэгхэн нюдэдынь ходо ходо энеэбхилнэ (Ч. Цыдендамбаев).