ДЭЭГҮҮР

1. наречи 1) үндэр газараар, үндэртэ (высоко, поверху): Гэбэшье дээгүүр ябаһан гал үнѳѳхил түргэн зандаа дабшажа, үндэр томо нарһадай һэглэгэр ногоон намаае хурса хорон хэлээрээ үрэбхин, харгыда хүрэжэ ерээд, тэрэниие харайжа гарахаар забдаба (Б. Мунгонов); ◊ хамараа дээгүүр үргэхэ ёһорхохо, ехэрхэхэ (зазнаваться, ≈ задирать нос): – Гүрэндѳѳ туһатай юумэ хэхые оролдоод, муу хүн болохо аалби? – Хамараа дээгүүр үргѳѳ һаа, боложол талиихаш (Ж. Тумунов); 2) дээрэлхүүгээр, тоомжогүйгѳѳр, бардамаар (высокомерно, заносчиво, свысока): Нэгэ хюмһанай зэргын юумэ хэжэрхихэдээл, нэгэ тушаал эзэлжэрхихэдээл ухаангүй дээгүүр хараад, арай гэжэ мэндээ хэлэдэг баарһад байдаг лэ (Ц. Шагжин); дээгүүр харасагааха дээрэлхүүгээр харасагааха (посматривать свысока): Доктор солотой, дээгүүр зиндаагай хүн болооб гээд, бүдүүрхэжэ, дээгүүр харасагаажа ябахаяа һаатахагүй хүнши, ойлгооройш (С. Цырендоржиев); бэеэ дээгүүр абхуулха (гү, али сэгнэхэ) бэеэ ехэдэ бодохо, һүрхэйб гэжэ һанаха (быть о себе высокого мнения): Ши бэеэ дээгүүр бү абхуула, шинии зүгһѳѳ харагдаһан дутагдалые би хүлисэхэгүйб (Ч. Цыдендамбаев); Жалуур саагуураа ѳѳрынгѳѳ бэеые дээгүүр сэгнэдэг байгаа (Ц. Шагжин); 3) гүйхэнѳѳр, халта-хулта (мелко, поверхностно): дээгүүр хахалха; 2. тэмд. н. 1) үндэр, дээдэ, ехэ, хүндэтэй (высокий, высокопоставленный, почётный): Тэрэм бүри дээгүүр тушаалтай ноён болонхой, хүдѳѳ нютагуудаар ябадаг байба (Д. Эрдынеев); дээгүүр һуури а) хоймортохи, хүндэтэй һуури (почётное место); б) мүрысѳѳндэ нэгэдэхиһээ гурбадахи хүрэтэр һуури, шанда хүртэхэ һуури (высокое место в соревновании); 2) ехэрхэһэн, ехэрхүү, бардам, дээрэлхэг (высокомерный, заносчивый): Теэд шимнай анханһаа дээгүүр һанаатай, намшуу дохолонгуудые гэшхээд гарашаха хүн ха юмши даа (С. Цырендоржиев); Эрхүү, Улаан-Yдэдэшье энээнэй hурахаар hургуули дүүрэн ха юм. Баhал дээгүүр hэбээтэй, дээhэн жолоотой лэ! (Ш.-С. Бадлуев); 3) хүгж. нарин, хонгёо – абяан, хоолой тухай (высокий – о голосе): Арбан гурба-дүрбэ хүрэтэрѳѳ хүбүүд ехэнхидээ басагадтал дээгүүр хоолойтой, наринаар дуугардаг юм; 3. дах. ү. 1) ямар нэгэн юумэ гэшхэн, даран (по, по поверхности): Шурыгин үни удаан хуурай газар дээгүүр мүлхижэ ябаһан хэбэртэйгээр Минжурта харагдаба (Ж. Тумунов); Нюдэ һаргама хүнгэрэг саһата тала дээгүүр үбэлэй элшэгүй, ялсагар наран доохонуур мухарина (К. Цыденов); Харгы дээгүүр хара аяганууд мухариба (таабари, мориной туруунууд); 2) дээдэ талаарнь, холо дээрэ (над, поверх): Бултадаа үндэр һайхануудшье һаа, үнгэ зүһэ, үнэр хангал ондоотой һаруул һайхан сэсэгүүд дээгүүр эреэн таршаанууд үшѳѳ эшхэрэн шууялдажа эхилээдүй (Ч. Цыдендамбаев); Таня сарам дээгүүр удаан хараашалан зогсоно (Д.-Д. Дугаров); 3) хүндэлэн алхаад, дээдэ талаарнь алгад (через): Тэрэ ѳѳрѳѳшье мэдэнгүй набтар хорёо дээгүүр харайн гараад, хажуудань гүйжэ ерэбэ (С. Цырендоржиев); богоһо дээгүүр богоһые алхаад (через порог): Богоһо дээгүүр хара толбонуудтай сагаан нохой гүйжэ гараад, баяртайгаар хусан, тэдээниие тойрон гүйбэ (С. Доржиев); 4) ямар нэгэ нюрууһаа дээрэ (выше чего-л.): Гадна хүбүүнэй үрѳѳһэн хүлынь үбдэжэ захалба, үбдэгһѳѳ доогуур таһаржа унахаяа һанаһандал янгилана (Ц.-Ж. Жимбиев); дундаһаа дээгүүр нюргатай дунда зэргыншье бэшэ, үндэршье бэшэ (ростом выше среднего): Дундаһаа дээгүүр нюргатай, урьягар шара үһэтэй, һарнад гэһэн морхогор хамартай хүн байха (Б. Мунгонов); 5) ямар нэгэн юумэнэй байдаг, зоной ажаһуудаг газараар (по каким-л. местам, по местам проживания кого-л.): Би мүнѳѳдэр хоёрдохи отделениин үбһэшэд, малшад дээгүүр ябажа, ѳѳрынгѳѳ нюдѳѳр хаража ерэхэмни (Ц.-Д. Хамаев); Тэрэ гэр бараанһаа гадна, контородошье үсѳѳн харагдадаг, ходол хүдѳѳ мал дээгүүр хонон үнжэн ябадаг һэн (Ц.-Ж. Жимбиев); дэлгүүр дээгүүр дэлгүүрээр (по рынку): Дэлгүүр дээгүүр зайжа ябатараа, Жубхайн ехэ басаган Бортогшонтой уулзабаб, дахуулжа гэртээ абаашаба, дүү Цэпэлмаатаяа байгаа (Б.-Б. Намсарайн).