ДЭЭДЭ

тэмд. н. 1) дээрэхи, доодын эсэргүү таладахи (верхний): Хоймортоо Доржо үбгэн һамгатаяа, мүн лэ дээдэ тобшонуудаа тайланхай, малгайнуудаа һэрхытэр үмдѳѳд һуунад (Х. Намсараев); дээдэ тээ дорын нүгѳѳ талада (наверху): Хүнүүдэй дээдэ тээ столдо һуухын тулада яажашье һаа, нэгэ стул дээшээ дамжадаг һайб гэжэ жэлһээ жэлдэ ухаагаа зобоожо ябахадаа, яаһан амитан гээшэб! (Д. Батожабай); дээдэ урал хамар дорохи урал (верхняя губа): Дара түрэхэһѳѳ һэтэрхэй дээдэ уралтай, гоншоогоор дуугардаг, хошон шог үгэтэй, хүүгэд, залуушуулые ябуудтаа гасаалха, тоомгүй зантай бэлэй (Б.-Б. Намсарайн); дээдэ дабхар дээрэ байгаа дабхар (верхний этаж): Айл бүхэн хоёр дабхар шулуун гэр барижа, доодо дабхартань малаа байлгадаг, дээдэ дабхартань ѳѳһэдѳѳ байдаг һэн (Д. Батожабай); дээдэ замби бѳѳ, аман зох. бурхадай орон (верхний мир): …Хэлэhэн яаhан бэеэрээ / Гурбан хooхэй эгэшэнэр / Дээшээ дахин дэгдэжэ, / Дээдэ замбидаа гараба (Гэсэрһээ); һалхинай дээдэ тала һалхинай үлеэһэн зүг тала (наветренная сторона); 2) юрэнхы, үндэр зэргын, шанараараа эрхим һайн (высший, верховный): Тиигэмсээрнь минии мэдэлдэ үгтэһэн Түшѳѳтэ хаанай сэрэгэй нэгэ хушуун богдо хаан, сайднар ба дээдэ түшэмэдэй урдуур жагсаалаараа ёһолон үнгэрхэ (С. Норжимаев); Ѳѳрѳѳ ѳѳрыгѳѳ илажа гараха гээшэ хамагын дээдэ илалта гэжэ дэмы хэлсэдэггүйл байна даа! (С. Доржиев); дээдэ гарай а) үндэр зэргын (высококлассный); б) хамагай һайн шанарай, зэргын (высококачественный); в) суута уг гарбалтай (знатного происхождения): Yгы, юрэдѳѳ, Бадма худа нютаг соогоо хуушанай нэрэтэй солотой, дээдэ гарай хүн аад лэ, гэнтэ минии Должод басагые бэри болгохо гэжэ эрихэдээ яаба гээшэ гэлтэйб? (Х. Намсараев); дээдэ гарай мэргэжэлтэн мэргэжэлэйнгээ талаар үндэр зэргэдэ хүрэһэн хүн (высококлассный специалист): Дээдэ гарай нарин мэргэжэлтэ байхынгаа хажуугаар, ниитын, олоной хүдэлмэридэ эдэбхитэйгээр хабаадаха ёһотой! (Д. Эрдынеев); дээдэ һургуули һуралсалай дүрбэдэхи шата, табан жэл һураад, эрхим мэргэжэлтэн боложо гарадаг (высшая школа, вуз): Хүдѳѳ ажахын техникум дүүргэһэн Дарма тиихэдэ хоёр гү, али гурбан жэлдэ түрүүлэгшээр хүдэлѳѳд, дээдэ һургуулида эльгээгдэжэ, ондоо хүн түрүүлэгшэ болоо бэлэй (Г. Дагбаев); дээдэ хайра юрэнхы засаг баригшын талаһаа үршѳѳл, зэмэ сагааруулга (помилование); хэһээлтын дээдэ хэмжээн алибаа хүндэ гэмэй түлѳѳ тохогдодог хэһээлтэ, сааза гү, али наһаараа түрмэдэ һууха хэһээлтэ (высшая мера наказания); Дээдэ сүүд гүрэн доторхи хамагай ехэ, юрэнхы шүүхэ эмхи, доодо сүүдүүдэй шиидхэбэри, болон гүрэнэй гэмтэнүүдэй хэрэг шүүдэг (Верховный суд); дээдэ зарлиг гүрэнэй юрэнхы засагай, засаг баригшын зарлиг (высочайший указ); эрхим дээдэ хамагай һайн, эрхим (наилучший): Энээнэй зааһан замые алдангүй ябажа, эрэ нэрээ нэрлүүлхэ гээшэ эрхим дээдэ жаргал, энхэ хүнэй баяр лэ (Г. Цыдынжапов); 3) үнгэрһэн үеын, сагай (прошлый); дээдэ үе урда сагта һууһан зон, элинсэг хулинсаг (предки); 4) шэлдэг, эрхим изагууртай (благородный): Юу би хэлэхэмни һэм даа, бидэ хоёрһоо эхилээд, дээдэ түрэлтэ ехэ ноён хүрэтэрѳѳ бүгэдѳѳрѳѳ иимэ ябадалтай бэшэ гүбди? (Г. Цыдынжапов); дээдэ изагууртан шэлдэг, эрхим угай хүн, зон (высший свет): – Эндэ суглараад һуугаа дээдэ изагууртан, үндэр санаартан, та бүгэдэ олоной түлѳѳлэгшэдтэ үшѳѳ дахин хандаха ушар шалтагаан гэхэдэ, иимэ… (С. Норжимаев); дээдэ ном шэлж. буддын шажан (святое учение, буддизм); 5) эхин, анхан, нэгэдүгээр (первый); толиин дээдэ дэбтэр толиин нэгэдүгээр боти, дэбтэр (первый том словаря); ◊ дээдын хахад монгол литын 1-һээ 8 хүрэтэрхи үе (первая четверть лунного месяца, восьмое число лунного месяца); хуушанай дээдэ монгол литээр һарын һүүлшын үдэр, шэнэ һарын уридтахи үдэр (последний день лунного месяца).