ДАРАХА

үйлэ ү. 1) шахаха, хашаха (давить, жать, придавливать): Мэлс машинынгаа урдахи, хойнохи фонарьнуудые гэрэлтүүлэмсээрээ, сигналаа гурба удаа дараад, ябадалдаа үүдээ нээжэ, ара гэдэргээ хараба (Г.-Д. Дамбаев); һэеы дараха тусхай гуримаар бэлдэгдэһэн хониной нооһо голдо орёожо, нягта болотор даран уяжа, газар дээгүүр мухарюулжа нягталан нэгэдхэхэ (катать войлок): Юушье хэжэ шадаха: арһа элдэхэ, шүрбэһэ томохо, нооһо ээрэхэ, хубсаһа оёхо, һэеы дараха гэхэ мэтэ, үшѳѳ ямар олон ажал хэдэг гээшэб! (Ц. Шагжин); тамга дараха тамга табиха, тамгалха (ставить печать, штамп); ◊ шэгнүүр дараха хүндэ байха, хүндэ болохо, шэгнүүридэ нэмэлтэ болохо (давать вес, весить много): Ерэхэ зун тушаахадамнай шэгнүүр дараха (Д. Эрдынеев); хазаар (гү, али жолоо) дараха барада зогсожо ядаха, хатаргахаар бэлэн байха, тэгүүлхэ (не стоять на месте, рваться вперёд – о коне): Бухиндашаһан морин һүрѳѳтэй шангаар инсагаалжа, байра дээрээ дэбхэрээд, хазаар дарана (М. Осодоев); хурга даража (гү, али даран) тоолохо алдан барингүй, нягталан тоолохо, нэрлэхэ (считать по пальцам): Бадма абгай хоймортоо хаб хара болошонхой, шанаагаа тулажа, ехэл бодолгото болон, хэн үбһыемни галдаба гээшэб гэжэ гансахан лэ тэрээн тухай бодожо һууха зуураа, ѳѳрынгѳѳ үһѳѳтэй хүнүүдые хурга даража тоолон үзэхэдэнь, заха хизаартаашье хүртэхэгүй байгаа һэн (Х. Намсараев); үндэгэ дараха шубуудай үндэгэн дээр һуужа дальбараагаа болбосоруулха (высиживать яйца): Жэшээлхэдэ, тэдэнэй эдэнэй тахяанууд үндэгэнүүдээ дарана, Ивантанай гахай арбаад гаран поршоонхо гаргаа, … гэхэ мэтээр тоолоно (Ц.-Ж. Жимбиев); ◊ һүүл дараха хойно ябаха, эгээн һүүлдэ ябаха (замыкать, идти в конце): Сэдэнжаб бидэ хоёр һүүл дарана бэзэбди (С. Доржиев); 2) илаха, диилэхэ, булиха (побеждать, подавлять): Тиигээд лэ хэмнай хэнээ диилэхэ, дараха, давииха байгшааб, бү мэдэе, – гээд, Дондог хургаяа ёдогошуулна (Ц.-Ж. Жимбиев); Хорые хороор харюулха, хоротониие хутагаар дараха (Оньһ. ү.); дороо дараха диилэхэ, илаха (побеждать): Хабарынь үбэлѳѳ дороо даража ядана, үбэлынь доро унажа үгэнэгүй хэбэртэй (Б. Мунгонов); 3) дарлаха, хашарааха, дарамта болохо (тяготить, подавлять): Ши гансаараа энэ хүбүүе дараад заража байха бэшэш! (Х. Намсараев); Хэн намһаа үлүү бологшоб гээд лэ, хүнүүдээ даража орохол (Ц. Шагжин); Наһан хүниие дарадаг, саһан уулые дарадаг (Оньһ. ү.); ◊ һүр һүлдэ дараха айлган һүрдѳѳхэ, урма зориг дараха (подавлять волю): Бүхы зоной һүр һүлдые одоол дарааб гэжэ һананал ха (М. Осодоев); гар дараха засаглаха, захирха, мэдэлдээ оруулха (властвовать, брать в свои руки): Айлган татажа, гар даран орохо юм байна (Х. Намсараев); 4) бууруулха, болюулха, номгоруулха (уменьшать, подавлять, успокаивать): Дүрбүүлэн үдэшын багахан эдеэ хоол барижа, хотынгоо харлаа дарабад (Г.-Д. Дамбаев); …бүхы наһаяа, хүсэл бодолоо, зүрхэнэйнгѳѳ дурлалые хүндэ үхэл асаржа болохо элдэб үбшэниие дараха тэмсэлдэ зорюулһан Анна Захаровнада хэлэшэгүй таатай бэлэй (Ж. Тумунов); досоогоо дараха бусадһаа сэдьхэл бодолоо нюуха, харуулха мэдүүлхэгүй (держать в себе): Хамаг үбшэнтэй бодолоо досоогоо дараад ябадаг хүн ха юм (Д.-Д. Дугаров); амяа дараха амияа татаха, шэмээ багатайгаар амилха (затаить дыхание): Тиимэһээ үүдэнэй ойро маряажа ерэнхэй, амяа даран шагнаална (М. Осодоев); сэдьхэлээ дараха уушхарха, номгорхо (успокаиваться): Сэдьхэлээ даража, бэеэ гартаа абаһан Иван Иванович даруу аргааханаар Таншын гарые Дагбын шэхэнһээ холодуулаад, мүнѳѳхи балбагар үргэн нюуртаһаа гааһаяа бусаан абаба (Ц. Шагжин); 5) нюуха, хадагалха (прятать): Мүнгэ алта дараад юу хэхэбиб? Үри бэетэй, гэргэ бүлэтэй бэшэб (Б. Санжин, Б. Дандарон); Хажуудахи данса дороо гурбан хоногой даража байһан сошордомо мэдээ һарбайжа, гартань барюулба (Ц.-Д. Хамаев); 6) һууха, бууха, хушаха – илангаяа саһан, тооһон, хирэ г.м. тухай (покрывать): Үбэл болоходо, һалхи шуурганаар туугдажа ерэһэн бордоһо саһан гэрымнай даража, би тон амарханаар гэр дээрээ гүйжэ гарадаг болоод, тэндэһээ халтиржа наадахадаа ехэл баярладаг бэлэйб (Х. Намсараев); 7) хороохо, хороожо абаха, хаһаха (удерживать, уменьшать): Ѳѳһэдынь басаганһаа хоёр наһаар эгэшэшье һаа, хоёр наһаяа даража, арба найматай болоһон басагаяа таниха айлынь Петербургда хадамда үгэбэ (Ч. Цыдендамбаев); доро дараха бага зэргээр, багадхан тоолохо, хэмнэхэ (считать по меньшей мере): Тэрэмни, доро даража бодоходо, мянга найман зуун сажан үбһэн байна гээшэ (Х. Намсараев); 8) ябаха, шэглэхэ; үлдэхэ, намнаха (перен. пойти, двинуться; гнать): Ажахыда хэн Айдайда лицензи абаашангаа агналсаад ерэхэб гэхэдэнь, бидэ хоёршнил наашаа дараа гээшэлди (С. Доржиев); – Яабашье хүсэгдэхэгүй, зэрлиг амитандал гүйнэ. Лукичнай шандага намнаһан шоно мэтэ хойноһоонь даража ошолой, – гэжэ хэлээд, шаргаяа һандайлан, һанаа амар тамхилжа оробо (Д.-Д. Дугаров); 9) шэлж. хундагатай, аягатай архи ууха (выпить, опрокинуть): – Зай, нэгэ нэгые дараябди (Ч. Цыдендамбаев); 10) шэлж. ан, гэрэй амита бариха – арьяатан тухай (задавить, поймать – о хищниках): Үхэр дараа хадаа ерэхэ ёһотойл даа һэе дээрэнь (С. Доржиев); адуу дараха адуун һүрэгые хулуужа абаашаха (угонять лошадей).