ДАЛИ I

юум. н. 1) шубуунай гү, али һарьһан эрбээхэйн (үрэмшѳѳгэй), шумуулай дэбижэ агаарта дэгдэхэ, ниидэхэ мүсэ, жэгүүр, далабша (крыло): Гоёнууд хүзүүтэ толгойнуудаа дали дороо хээд, унтажа байһан хун шубуудтал адли дун сагаахан сэсэгүүдые гомдохоожо шадахагүй байба (Ч. Цыдендамбаев); дали жэгүүр дэбижэ агаарта дэгдэхэ, ниидэхэ мүсэнүүд (крылья); ◊ дали доро абаха харгалзаха, дэмжэхэ (брать под крыло): Городто институдаа хаяжархёод, хэншье бэшэ, хэхэ ажалгүй, зайжа тэнэжэ эхилээд ябаһыешни асаржа дали дороо абаа һэн бэзэб? (Б. Пурбуев); ◊ хоёр дали бэе бэеһээ һалахаа болихоор болоһон анда нүхэд (неразлучные друзья); дали (жэгүүр) ургаха а) анханһаа далигүй байгаад, далитай боложо, ниидэхэ аргатай болохо – хорхой шумуул, шоргоолзод тухай (окрыляться – о бескрылых насекомых): Шоргоолжонууд дали урган, ниидэжэ захалба (Ц.-Ж. Жимбиев); б) шэлж. урматай болохо, һанаан сэдьхэлээ тэниихэ (вырастать – о крыльях, окрыляться): Урдань аттестат абахадаа, тэнгэридэ хүрэшэхын зэргэ һанагша һэм, харин мүнѳѳ дали ургажа, газарһаа ниидэшэһэйб гэһэн мэдэрэлдэ бишыхашье эзэлэгдэбэгүйб (Ц.-Д. Хамаев); дали (гү, али даляа) хухарха а) шубуунай түрэлэй амитанай дали эбдэрхэ (сломать крыло): Үрѳѳһэн далияа хухарһан нэгэниинь шулуун шэнгеэр доошоо унашаба (Ц.-Д. Хамаев); б) шэлж. урмаа таһарха, арга шадалаа буураха (подломиться – о крыльях): Харин шамаяа гээгээ һаам, / Миниишни дали хухархань лабтай даа (Д. Улзытуев); 2) агаараар ниидэдэг онгосын хоёр хажуу талын хабтагай (крыло самолёта): Самолёдой зүүн дали доро Байгалай эрье зубшаһан нариихан харгы годилзоно (С. Цырендоржиев); 3) хууш. орооһо мэтын юумэ хиидхэдэг оньһоной һэбюур (крылья у веялки); 4) мѳѳрэй дээрэ бэхилэгдэдэг халхабша (крыло у колеса): – Баруун хажуугайнь дали, шэл һалаа… Хоорбынь баруун хажуу няза һүрѳѳ… – гэжэ байжа жолоошон аман соогоо гүбэрнэ (Б. Мунгонов); 5) мори шаргын үргэнэй урда талынь халхабшын дээдэ захаһаа хоёр талаарнь бэхилэгдэжэ, шаргые үргэн болгодог хубинь (отводы у саней); 6) шэлж. алибаа юумэнэй нэгэ талань (сторона): … бидэнэр уласай дарганарай һуудаг ехэ асарай баруун далида мүн тэрэ мэтэ асар доро уригдан һуубабди (Х. Намсараев); хамарай дали хамарай хоёр талын нүхэнэй мяхалиг гадар халхабша (крылья носа): Зураг һайхан тэбхэр аматай, хоёр тээшээ эрид гоёор эбхэрһэн далитай үндэрхэн сэхэ хамартай, нара һалхинда хэды ябаашье һаа, яагаабтараар сайраһан хурса шарайтай, юрэ хэлэбэл, дангина гээд лэ дүүрээ (С. Доржиев); сагаан дали ург. эмтэй домтой набша намааень бусалгажа уудаг хахад метр үндэртэй һѳѳг бургааһан (рододендрон Адамса): Бальжан гарма, тэмээн табгай, бамбагаа, / Алаг нюдэн, сагаан дали, улаалзай – / Эхэ нютагаймни шэмэг (Д. Улзытуев); Сагаан дали, Сагаан дали – / Сарьдаг уулын эрдэни. / Сагаан сэдьхэл, сагаан сэдьхэл / Хун сагаан шубуун мэтэ (Р. Бальжуров).