ДАЛАЙ

юум. н. 1. 1) уһан дорохи уулануудаар, олтирогуудаар гү, али тибүүдээр хизаарлагдаһан ѳѳрын онсо торхотой, дабһалиг ехэ уһан, океанай хуби (море): Далай ногообтор хүхэ долгидоо эрье тээшээ намдууханаар миралтуулан тууна (С. Цырендоржиев); далайда бахын шээһэн нэмэри (Оньһ. ү.) хэмжээгээрээ багашье һаа, яһала нэмэри болобо гэһэн удхатай (морю и моча лягушки добавка, ≈ с миру по нитке): «Далайда бахын шээһэн нэмэри» гэгшэ гү? / Абажа тогтоожо хайрлыт, / Ахирхан намайе хүлисыт (Ц. Шагжин); 2) шэлж. ехэ юумэн (обширное пространство): Тойроод бухиндаһан шэгтэй мантан һарьдаг шэлэнүүд, харанхы хүйтэн хабшалнууд, зэрлиг тайга – захагүй ногоон далай (Д.-Д. Дугаров); – Зон далай. Зон соо ябанаб (Ч. Цыдендамбаев); таряан далай үргэлжэ ехэ талаар нэмжын ургаһан талхан, таряалан (нива): Үшѳѳ саашалаад – Талын-Булаг, тэрэниие тойроод, захагүй үргэн таряан далай нэбшынэ (З. Гомбожабай); элһэн далай элһэтэ гүби, элһэтэ дайда (песчаное море): Зѳѳлэхэн газартай таалалдан ябаа мориной туруунууд шулуун сарья сохижо, ногоон тала шэртэн ябаһан аяншадай нюдэд захагүй элһэн далай соо тамарнад (Д. Батожабай); 3) байг.-худ. Байгал далай (озеро Байкал); 4) будд. оршон, эрхэ нүхэсэл, эрхэ байдал (состояние, какие-л. условия): Хүгшэрхын далай гээшэмнай энэл ха юм даа, залуу нүхэр (С. Цырендоржиев); Эгүүридэ гүнзэгы жаргалай далай тогтоогыш, / Буряад-монгол арадни, / Буряад-Монгол оромни (Х. Намсараев); дүрбэн далай будд. түрэхэ, үтэлхэ, үбдэхэ, үхэхэ (четыре моря: рождение, старость, болезнь, смерть); ○ нуур гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. элирх. үүргээр хэрэгл. 1) далайда адли ехэ, хизааргүй, олон (большой, огромный, бескрайний, многочисленный): Далай үргэн сээжэтэн, / Дабтамал тyмэр хуягтан, / Бүдүүн ехэ балсантан, / Бүхэ ехэ шандааhатан (Гэсэрһээ); далай ехэ хэмһээ ехэ (чрезмерно большой): Бишыхан Баатар үни хада уйлахаяа болинхой, нуураар дүүрэн бэлхэлзэһэн үерэй далай ехэ уһа айхабтар гайхангяар гэтэн харашоод ябаа бэлэй (Б. Мунгонов); далай олон олон тоото, тоо томшогүй, дала мянган (многочисленный, бесчисленный, бессчётный): Далай олон саарһан текстнүүд сооһоо шэнжэлэлгын хэрэгтэй хэлэнэй мэдээнүүдые … гараараа бэшэжэ суглуулдаг саг мүнѳѳ үеын хэлэ шэнжэлэлгэдэ үнгэрһэн шата болоод байна (Л. Бадмаева); далай дабирхай ехэ, элбэг дэлбэг (обильный, изобильный): Хэды тиигэжэ хүдѳѳдэ байдаг болобошье, наһан соогоо шахуу суглуулһан далай дабирхай шэнги һүрэг ехэ зѳѳриеэ эндэһээ хүдэлгѳѳгүй (Х. Намсараев); 2) Буддын шажанай гэлэгбаа шэглэлэй дээдэ ламын хэргэмдэ ородог үгэ (компонент титула главы школы гелугпа в буддизме): Тэндэ байһан ламанар бүгэдѳѳрэн Далай лама тээшэ харашабад (Д. Батожабай).