ДҮТЭ

1. тэмд. н. 1) ойрын, ойронхи, ойро шадарай, хажуудахи (близкий, ближний): Нэн түрүүн тэрэ Чансинтай танилсаа, юуб гэхэдэ энэ хитад үбгэн дүтэ багай тайгые табан хургандаал мэдэхэ хүн (С. Цырендоржиев); дүтэ газар а) ойро газар (ближайшее место); б) холо бэшэ зай (кратчайшее расстояние); дүтэ ойро наагуур, ойро газарта (близко, поблизости): Тиимэл хадаа эндэ ерээд түрэжэ, дүтэ ойро ажаллан байхаяа үлэбэ ха юм (Ц.-Ж. Жимбиев); дүтэ болохо а) ойро болохо, дүтэлхэ (приблизиться): Орилоон шууяан улам ойртожо, дүтэ болоно (Ц. Шагжин); б) шэлж. эжэлшэхэ, хани болохо, найзалха (сблизиться); 2) ойро түрэлэй, оюун сэдьхэлэй талаар ойро, хани, этигэлдэ хүртэһэн (близкий, приближённый): Энэ үгэ хадаа хүн бүхэнэй хуби заяанда тон дүтэ үгэ (Ж. Санжиев); дүтэ (хани) нүхэд ойрын нүхэд, анданар (близкие друзья): Тиигээд һарын турша соо тэдэнэр дүтэ нүхэд болоһон юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); Эндэхи эхэнэрнүүдэй эгээл дүтэ хани хүнүүд: үбгэн, аха дүү, абганарыньшье солдат болоһон байха (Ц.-Ж. Жимбиев); дүтэ хүн а) оюун сэдьхэлэй талаар ойро хүн, сэдьхэлдэ ойро хүн (близкий человек): Харюу абаашьегүй һаа, тэрэ басагые эгээн дүтэ хүмни гэжэ һанажа ябааб, тэрэ хүүхэнэй нэрээр нютагаа һанажа, бүхэли жэл соо ябааб (З. Гомбожабай); б) ямар нэгэн ехэнхидээ дээгүүр тушаалтай хүндэ ойро, этигэлдэнь хүртэһэн хүн (приближённое лицо): Даша ахайешни ноёдто дүтэ хүн болгохо гэжэ һанагша һэм (Д. Эрдынеев); 2. наречи 1) ойро, ойро хаби, холо бэшэ, хажууда (близко, поблизости): Харахада дүтэ шэнгишье һаа, гайтайхан ябадалтай юм (Д. Эрдынеев); дүтэ хүрэхэ а) ойронь ошохо, дүтэлхэ (приближаться): Гомбо-Доржын командалһан бүлэг һэлмэнүүдээ бэлдэн баряад, Баданай отрядта бүри дүтэ хүрэжэ ерэһэн байгаа (Б. Санжин, Б. Дандарон); б) тулаха, ойролсоо болохо (приближаться, быть приблизительным – о количестве): Манай ажахын хонид хори мянгада дүтэ хүрэхэ; дүтэ табиха (гү, али хүргэхэ) ойртуулха, ойро болохыень зүбшѳѳхэ (подпускать): Врачнууд халуун үбшѳѳр үбдэһэн хүндэ хүниие дүтэ табидаггүй ха юм (З. Гомбожабай); Энэ Новиковые гэртээшье дүтэ хүргэхэгүй аад!.. – гэжэ галзууран шахуу бодобо (А. Ангархаев); дүтэ шадар (гү, али наагуур, хаби) ойро тойрон, холо бэшэ (в округе): Отогынь холо бэшэ гэжэ һанаад, мүрыень мүшхэжэ голлоһониинь, дүтэ шадар ангуушад байрлаһан янзагүй байшоо (Д.-Д. Дугаров); – Дүтэ наагуур хэбтэгшэдыень суглуулжа асарбалди даа (Б. Мунгонов); Дулма зургаатай боложо ябаа, дүтэ хаби байдаг айлнуудай хүүгэд – Жалма, Долгор, Содном, Жүгдэрнүүдээр үелдэг байба (Б.-Б. Намсарайн); дүтэ ойро (гү, али ойгуур) наагуур, наада талаар, хажуугаар (поблизости); дүтэ тойрон хажуугаар, ойро тойрон (поблизости, в округе): Насагай нюдэнэй үзүүртэ дүтэ тойрон байhан хамаг бүхы юумэнүүдэй дүрсэнүүд бүрүүлтэжэ эхилбэ (Г.-Д. Дамбаев); дүтэ нааша а) ойро газарта (поблизости): Тиин дүтэ нааша хэн юуншье харагданагүй гэжэ лаблаад, агын хаяада байһан обогор шорой малтажа оробо (Б. Санжин, Б. Дандарон); б) һаяын сагта (вскоре, в скором времени): дүтэ нааша һайндэр үгы; дүтэ дүтэ ойро ойро, бага зайтайгаар (плотно, близко): Хоорондоо дүтэ дүтэ оршодог хорёод-хорёод үрхэтэ айлнуудайнь дайнай эхилһээр арбан хүнүүдэй унаһые хургаа даран тоолобо (Ц.-Д. Хамаев); хүлѳѳ дүтэ дүтэ татаха холо алхахагүй, дугшаха (семенить): Баяр бохёоршоһон хүлѳѳ дүтэ дүтэ татан, хэлэһэн тээшэнь ошобо (С. Доржиев); 2) оюун сэдьхэлэй талаар ойро (близко по душе); дүтэ танилсаха һайнаар танилсаха, мэдэлсэхэ (познакомиться поближе): Арын хүдэлмэридэ байхадаа, Сыбаан хубисхалша үзэлтэй сэрэгшэдтэй дүтэ танилсаһан юм байна (Б. Мунгонов); дүтэ үзэхэ тоохо, анхарха, хэрэгсээхэ (считаться с кем-л., обращать внимание): Теэд дура сэдьхэлынь, абьяас зоригынь буляаһан Ханда тэрэниие дүтэ үзэжэ үгѳѳгүй (Д. Эрдынеев); сэдьхэлдээ дүтэ абаха сэдьхэлээ зобохо, һанаагаа зобохо, сэдьхэлээ хүдэлхэ (принимать близко к сердцу): Арсалан эдэ бүгэдые хараа дуулаашье һаа, сэдьхэлдээ дүтэ абанагүй (Ц. Шагжин); 3. дах. ү. ойгуур, хажууда, холо бэшэ (около, близ, возле): Үүдэндэ дүтэ һууһан хүндэ ехэл аягүй, айдаһатайшаг байдаг (С. Цырендоржиев); харгыда дүтэ харгын хажууда (около дороги): Үйлсѳѳр түрүүшын трамвайн абяатайгаар түршэгэнэн ябахадань, харгыда дүтэ тойрон байhан гэрнүүд доhолно (Г.-Д. Дамбаев); 4. нэрэ үгын удхатайгаар холо бэшэ зай (близь, ближайшее расстояние): Ангуушадай олон отог һүйдхэһэн тонуулшад дүтые хаража, багахан хүтэлѳѳр дабаад, хабшалай эхин руу голложо арилаа (Д.-Д. Дугаров).