ДҮРБЭ(Н)

(н) 1. тоог. н., тоол. гурбан дээрэ нэгые нэмэхэдэ гаража ерэдэг тоо, гурбанһаа нэгээр ехэ тоо (четыре): Ехэшье үни ябангүй, хуушанай садтай, урдаа дүрбэн үндэр баганатай нюдэ һаргуулма сагаан гэрэй үүдэндэ мори тэргэнь хүндэлдэбэ (Ч. Цыдендамбаев); Дүтэ хараад дүрбэ хонохо (Оньһ. ү.); дүрбэн мүсэ хүнэй хоёр гар, хоёр хүл; амитанай тагалсаг (четыре конечности тела): Шариков энээндэнь баясаһандал, хүрзѳѳ хаяжархёод, дүрбэн мүсэ дээрээ тэргын сахаригтал мухариба (Ж. Тумунов); дүрбэн үйлэ тоо бодолгодо: нэмэхэ, хороохо, үдхэхэ, хубааха (четыре арифметических действия); дүрбэн зуун гурбан зуун ерэн юһэ тоогой дараа тоо (четыреста): Зай, нүхэр Бадма, дүрбэн зуун га паартай болохом гэжэ мэдэ! – гэжэ Радна үбгэн баяртайгаар Бадма тээшэ хаража, бардам янзаар хэлэнэ (Ц. Дон); дүрбэн дабхар гэр дээшэнь гурбанһаа нэгэ үлүү дабхарлуулжа бариһан гэр (четырёхэтажный дом): Виктор Талалихин Тумур Жамгановые дахуулаад, дүрбэн дабхар гэрэй хоёрдохи дабхар дээрэхи нэгэ байрын үүдэнэй можодохи жэжэхэн сагаан тобшые дараба (Ж. Тумунов); дүрбэн нюдэтэй нохой нюдэнһѳѳн тээ дээрэхэнэ дүрбэн сайбар толботой нохой; иимэ нохой шүдхэр, боохолдой харадаг гэжэ хэлсэдэг һэн (собака с белёсыми пятнами над глазами): Томо хара бэетэй, духадаа хоёр шара толботой –«дүрбэн нюдэтэй», бүдүүн хүзүүтэй, сахаригтаһан һүүлтэй – ёһотойл буряад үүлтэрэй хоройшо нохой юм (С. Цырендоржиев); дүрбэн үндэр хабһан эгээн ута хабһанууд (самые длинные рёбра); дүрбэн дээрэ табиха түнх. дүрбэн бухал дээрэ һуурилжа сомоо сомоолхо, һүрилхэ (делать стог на четырёх копнах); дүрбэн хүлтэ хууш. монг. амитан, хоёр хүлтэ хүнһѳѳ илгаруулһан нэрэ (животное); дүрбэн мѳѳртэ яряан. автомашина; дүрбэн гараг, гарагай дүрбэн монгол литээр «Һагба», мүнѳѳнэй европын литээр «среда» (среда); дүрбэн бодо хууш. монг. дүрбэн махабад: гал, газар, хии, уһан (четыре стихии); дүрбэн саг а) хоногой туршада хоёр дахин ушардаг саг, үглѳѳнэй ба үдэшын гурбан саг табан саг хоёрой хоорондо ерэдэг (четыре часа): – Татьяна Алексеевна, али дан эртэ гээшэ гү? Тиигээ һаа гурбан сагта бэшэ, дүрбэн сагта ерэхэт (Ч. Цыдендамбаев); б) жэлэй уларилай хубаарил үбэл, хабар, зун, намар (четыре времени года); жэлэй дүрбэн саг түхэреэн жэл, тогтонгүй, таһалгаряагүй (круглый год, непрерывно, безостановочно): Жэлэй дүрбэн саг уһан тээрмын мѳѳр мэтэ тогтууригүй эрьелдэжэ, ажамидаралай хүбхэгэр зузаан дэбтэрые аргаахан һэхэсгээжэ, зарим хуудаһануудтань сараа тэмдэг үлѳѳдэг шуу (М. Осодоев); дүрбэн тэгшэ түгэс, түгэлдэр (совершенный, без недостатков): Үндэр тэгшэ бэетэй, үргэн сээжэтэй, шүрбэһэлиг бүдүүн балсантай, далдирдаггүй хёрхо нюдэтэй, һанаалиг ухаамгай, һайхан сэдьхэлтэй, нэгэ үгѳѳр хэлэбэл, дүрбэн тэгшэ болооройш, хүбүүмни (Ц.-Д. Хамаев); дүрбэн бэрхэ шагай нааданай янза; наадагшад дүрбэн шагай ээлжээгээр шэрдэг дээрэ хаяхадань, нэгэниинь бүхэ, хоёрдохинь хонхо, гурбадахинь морин, дүрбэдэхинь үхэр буугаа һаа, дүрбэн бэрхэ бууба гэдэг (игра в лодыжки «четыре трудных»): Шагай наадан хонхо, бүхэ түүлгэ, таалсалга, мори урилдаалга, няhалалга, хонгордоолго, дүрбэн бэрхэ, хоёр лама, хорин шүдхэр, мэлхэй, хумпараа, табаршаалга, шүүрэлгэ, харбалга гэхэ мэтээр илгардаг (Л. Линховоин); дүрбэн тэгшээр алишье тээшэнь адляар, дүүрэн, хүсэд (всесторонне, со всех сторон): Тиигээдшье буряад арад зон үхибүүдээ бага наһанһаань хойшо хүмүүжүүлхэдээ, дүрбэн тэгшээр һургадаг байһан гээшэ (С. Шойнхорова); дүрбэн зүг урда, хойто, зүүн, баруун зүгүүд (четыре стороны света): Эгээл мүнѳѳ энэ дасангай гурбадахи дабхарай эрьесэ дээрэ үхэр бүреэнүүдые гаргажа, дүрбэн зүг тээшэнь ламанар үлеэбэд (Д. Батожабай); дүрбэн зубхис дүрбэн зүгэй тэн хоорондуур зааһан зүг шэглэл (четыре промежуточных направления света, юго-восток, юго-запад, северо-восток, северо-запад); дүрбэн зүг найман зубхисһаа зүг бүхэнһѳѳ, хаа хаанаһаа (со всех сторон, отовсюду): Сукоев дүрбэн зүг, найман зубхисһаа янза янзын хартаабхаар толгойгоо шэдүүлһэндэл, һалд гэшэбэ (Ж. Тумунов); дүрбэн зүг найман шэггүй ябаха хараа мүрѳѳ алдаад, толгойн нугыһан тээшэ ябаха (≈ идти, куда глаза глядят); дүрбэн зүг, найман (шэг) тээшээ арила! нюдэндэ бү харагда, тонило, үгы боло! (≈ ступай на все четыре стороны); дүрбэн найман тээхэнһээ аман зох. элдэб газарһаа, хаа хаанаһаа (отовсюду); дүрбэн шэгээ табиха (гү, али алдаха) ехээр сэдьхэлээ хүдэлхэ, ганирха тунирха, гани галаб болохо (≈ быть вне себя): – Бэедээ хожом гомдохот! Энэ бэеээрээ Бадма абгайда хэлэхэб! – гээд дүрбэн шэгээ табижа ганирна (Х. Намсараев); Гулваа галзуурhандал адли, дүрбэн шэгээ алдажа, урдаа байhан аягын шэрээ лас гэтэр аяга табагайнь hүрэшэтэр ёборжо… (Х. Намсараев); дүрбэн шэгшэггүй ага элдэбээ гарадаг, бузгайрдаг, элдэбээр аашалдаг (безобразный по поведению); 2. хамтадх. холбоо үгын удхатайгаар хэрэгл. (союз, ставится после перечисляемого четвёртого члена): Гэнэ боложо ургаһан мойһоной ганса һѳѳг доро, үдхэн ногоон соо, Үхинхэн, Сундай, Холхой, Дагдай дүрбэн хэбтэбэд (Ч. Цыдендамбаев).