ДҮЛИИ

1. тэмд. н. 1) юушье дуулахагүй, огто соносохогүй, шэхэ хатуу; ойлгохогүй, ойндоо оруулхагүй (глухой): Үбгэжѳѳл ѳѳрыгѳѳ элирүүлбэ, танюулба. Оройдоошье дүлии бэшэ, зорёон дүлии шэнги болоод ябадаг хүн байба (Б. Мунгонов); дүлии балай а) дүйрэнги, манаранги (обалделый, оглушённый): Доржо гэртээ мэдээтэй мэдээгүй, дүлии балай шэнги бусажа ябана (Ч. Цыдендамбаев); Дуундаа һогтоһон һойр шубуун шэнги дүлии балай (Оньһ. ү.); б) бүглүү, бүтүү, заха булангай, таhархай (отдалённый, глухой): Түб газарһаа захагүй холо, дүлии балай газарта һуунабди гэжэ һайн мэдэнэ хаямши (М. Осодоев); дүлии дүжэр бүхы юумэндэ хамаагүй, хэрэгсээгээгүй (равнодушный ко всему): дүлии дүжэр үбгэн; тяг (гү, али паг, шал) дүлии огто юумэ дуулахаа болиһон (совершенно глухой): Аман соогоо пүлшэгэнэхэһѳѳ бэшэ үгэ дуугаржа шадахагүй энэ хүгшэн хоёр шэхэ тяг дүлии юм һэн (Д. Батожабай); Толя бузар шангаар энеэжэрхин алдаад, үбгэжѳѳлѳѳ шал дүлии гэжэ мартаһан тула альгаараа бушуухан амаа бүглэбэ (Б. Мунгонов); нэгэ (гү, али үрѳѳһэн) шэхэ дүлии нэгэ шэхээрээ дуулахагүй (тугой на одно ухо); тэнгэриин дүлии ург. хатахадаа боро тооһон боложо һаладаг дотортой монсогор бэетэй мѳѳгэ (дождевик, гриб); 2) шэлж. хайхарамжагүй, һожоргүй, хамаагүй (равнодушный, нечуткий): Гансал дууша жэргэмэлнүүд, хүн зоной байдалда юунэйшье боложо байхада хамаагүй дүлии амитад, огторгойн тунгалагһаа уянгата дуугаа адхаруулна (Б. Мунгонов); ◊ нюдэ балай, шэхэ дүлии юушье мэдэнгүй, юундэшье торонгүй, нюдѳѳ аняад (с закрытыми глазами): Түшэгүүн хадаа хүнэй ядарал зоболонгоо дурдахада, миил нюдэ балай, шэхэ дүлии байдаг бэшэ, харин ой ухаанһаа сухалаа хүрэжэ, нюдѳѳ үзүүрлэдэг, шүдѳѳ хабирдаг байһан юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); дүлии урьяха тоомсогүй байха, юушье тоохогүй (≈ и ухом не ведёт); дурагүй һаа дүлии хэн нэгэндэ инагай сэдьхэлгүй һаа, тоомсоргүй байха (кого не любят, того и не слышат; ≈ нелюбо – не слушай, и врать не мешай); 3) бүглүү, бүтүү, заха булангай, таhархай (отдалённый, безлюдный): Хэдэн хоногоор дүлии тайгаар мүшхѳѳд, мүрдѳѳд, хооһодоон бусаха (Ц. Шагжин); 4) абяа аниргүй, абяа шэмээгүй, номгон (тихий, безмолвный): Буугай шабхын сохиһоншуу няс гэхэ абяан бүтүү тайгын байдалые богонихон сууряагаар тэһэлээд, дахяад лэ дүлии байгаали хуушанайнгаа түхэлдэ орошобо (С. Цырендоржиев); дүлии номгон намдуу, абяа шэмээгүй (тихий, спокойный): Гэнтэ дүлии номгон байдалые эбдэн, ойн заха тээһээ бургааһанай һаршаганаха дуулдаадхиба (С. Цырендоржиев); 5) бүдэхир, тодо бэшэ, һула (невнятный, неотчётливый): Хойто зүгһѳѳ мүльһэнэй хүнхи лоомдон унагаажа байһандал дүлии абяан «лүг-лүг-лүг», «тэн-тэн-тэн», «баас-баад» гэжэ соностоно (Ж. Тумунов); Пэс гэһэн дүлии абяан соностоод, шонын гангинаан гаража, зургаан улаан галнууд үгы болошоо һэн (Д. Батожабай); дүлии лүжэгэнѳѳн бүдэхи нэжэгэнээн, ташаганаан (глухие раскаты): Урда, хойто зүгтэнь нойтон газарта зоолдон тэһэрһэн снарядуудай дүлии лүжэгэнѳѳн улаан шулуу доторнь хэһэн боошхотой уһанай бусалһан мэтээр забда залигүй пүшэгэнэнэ (Ж. Тумунов); 2. юум. н. юумэ соносохогүй байлга (глухота): – Дүлиидѳѳ найдаад, байза, юун гэлсэгшэ бэлэй… (М. Осодоев); ◊ дүлиидѳѳ найража унгаран юумэ дуулахагүйгѳѳ урдаа барижа, урагша хойшогүй дуугарха, мэдээшэгүй болоод энэ тэрэ һайшаамаар бэшэ юумэ хэхэ (≈ бесстыжих глаз и дым неймёт).