ДҮҮРЭН

1. тэмд. н. һабын, амһартын багтааха хэмжээндэ хүсэд хүрэһэн, амһартын бүхы сүлѳѳ зайе эзэлһэн, бүрин хүсэд (полный, наполненный): Бадмын һамган тээшээ хүлмэгэд гэжэ хараад, аман соогоо гүбэд гэхэдэнь, хара һамганиинь нэгэ дүүрэн духаряа хэжэ Бадмадаа үгэнэ (Х. Намсараев); Хашаагаар дүүрэн малтай, / Хүнжэлѳѳр дүүрэн хүбүүтэй, / Үдэр бүри тогоо нэрэжэ, / Үе бүри үхибүү асаржа һуугаарай! (Г. Цыдынжапов); Росси гүрэндэ арбан найма наһа гүйсэһэн залуу зон дүүрэн эрхэтэ эргэн болодог юм; дүүрэн стакан ехэнхидээ шэнгэн бодосоор дүүргэгдэһэн стакан (полный стакан): Түрүүлэгшэ дүүрэн стакан абажа, хүл дээрээ бодожо, баруун гараараа ёһолон үргѳѳд, удаань гал дээрэ дуһаана (Ц.-Ж. Жимбиев); халима (гү, али билтарма) дүүрэн һабаһаа гарама, үлүүсэ (переполненный, заполненный до краёв): Халима дүүрэн ванна соо ехэл жаргажа һууһан танил эхэнэрынь нэгэ хүнэй гэнтэ гэжэгынүүлһэндэл энеэнэ (Ч. Цыдендамбаев); Бага сага шугы бургааһатай, билтарма дүүрэн уһатай горхон могойдол годи-бэди гулгана (Б. Санжин, Б. Дандарон); дүүрэн сээжээр амилха а) дороһоо абажа амилха (дышать полной грудью): – Хэн юун ерээд, иимэ аймшагтайгаар үүдэ хонгиргохо юм бэ? – гэжэ үбгэндѳѳ эрхэлжэ, дүүрэн сээжээр амилжа хэбтэһэн Дарима дурагүйдэнэ (Б. Шойдоков); б) шэлж. хашагданги байдалһаа мултарха, сүлѳѳрхэ (освободиться от каких-л. стесняющих обстоятельств): Иигэжэ Ярууна нютагай үнгэ шарай ондоо боложо, ажалша хүнүүд дүүрэн сээжээр амилһан юм (Ж. Тумунов); юрэнхы дүүрэн болбосорол Россида дунда һургуулида арбан нэгэн жэлэй һуралга (полное общее образование); сухал дүүрэн уур сухалаар бусалһан (сердитый, раздосадованный): – Багли, намай шагна, – гэжэ сухал дүүрэн шэшэргэнэһэн хоолойгоор Айдай шэбэнэн һагад шииганаба (С. Доржиев); дүүрэн адха шорой нэгэ альганай багтаахаар шорой (полная пригоршня земли): Бэликтуев газар һабардажа үзэнэ, тиигээд дүүрэн адха шорой абаһан бэеэрээ доошонь һабануулан адхана (Ц.-Ж. Жимбиев); сэдьхэл (гү, али һанал, һанаан) дүүрэн һанаа амар, һанаа амгалан, досоогоо тэнигэр тэгшэ (спокойный, удовлетворённый): Үбшэ хабшагүй, зобохо зоболонгүй, үри хүүгэдэйнгээ үндыхые хаража, сэдьхэл дүүрэн, сээжэ һонор ябахыетнай таанадтаа юрѳѳнэб (С. Цырендоржиев); Сэдьхэлээ зобохо юумэн үгы. Һанал дүүрэн янзатай хирбээ хара һахалаа эльбэсэгээбэ (М. Осодоев); Эбтэй байхада һанаан дүүрэн, элүүр ябахада бэе хүнгэн (Б. Санжин, Б. Дандарон); гуниг дүүрэн гунигтай, гашуудалтай, уйтай (преисполненный грусти): Хилгааһан хуур шэнгеэр һалганаһан гитарын гуниг дүүрэн аялга минии зүрхые доһолгожо, энэ һарата һүни зосоомни олон түмэн бодол түрүүлэн байба (Ц.-Д. Хамаев); зоригоор дүүрэн эрид, эрид шууд, урмашаһан (решительный, воодушевлённый): Олон уршалаагаар зүһүүлһэн гонзогор улаан нюурынь зоригоор дүүрэн (Д. Эрдынеев); 2) хэмжээгүй, юугээршье хизаарлагдаагүй, үндэһэтэй зүб, ёһотой, үнэншэмѳѳр (неограниченный, основательный, полноценный): Илаад байхадаа, бидэ америкынхид энэ Вьетнамайшни дүүрэн эзэдынь болохобди (Ц. Шагжин); дүүрэн баримта этигэмээр, үндэһэтэй баримта (полное, веское основание): Тиимэ дээрэһээнь энэ баярые дашарамдуулан, Буда түрүүлэгшэ бидэ хоёрой гараа барилсаха дүүрэн баримтанууд эли тодо боложо үгэбэ гээшэ (Х. Намсараев); дүүрэн эрхэ бүрин эрхэ, хаһагдашагүй эрхэ (полное право): Сагайнгаа эрилтэдэ харюусаһан ябуулга энэ лаб болоно гэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэйбди (Ц. Цырендоржиев); дүүрэн мэдэл юугээршье хизаарлагдаагүй захиралга, эрхилэлгэ (полное ведение): Һүүлээрнь Сабидар гүйдэлѳѳ заахан намдажа, Дагба хүбүүнэй дүүрэн мэдэлдэ оробо (Ц. Шагжин); дүүрэн жаргал бүрин жаргал, туйлай ехэ жаргал (полное счастье): Ерээдүйнгѳѳ дүүрэн жаргал зүүдэндээ мананаб, намайе бү һэреэгты гэһэн хэбэртэй (А. Ангархаев); 3) түхэреэн, үргэн, пүлхэгэр (круглый, пухлый): Дүүрэн ягаахан хасартай, бэедээ тааруу сэбэрхэн хубсаһатай (Ч. Цыдендамбаев); дүүрэн шарайтай түхэреэн нюуртай, малигар (круглолицый, широколицый): Тиигэжэ дуугаралсажа һуутарнь, агнууриин буу үргэлһэн, маряатай, дүүрэн шарайтай нэгэ хүн велосипедээр хажуудань хүрэжэ ерэнэ (Ц. Дон); дүүрэн маряатай тарган тэлхэгэр (полный, дородный): Энэ прицеп дээрэ урдашагуур Анчикова Дулма, эндэхи МТФ-эйе даагша дүүрэн маряатай эхэнэр һууна (Ц.-Ж. Жимбиев); дүүрэн һара тэргэд һара, арбан табанай һара (полная луна): Хүреэтын зүүн тээхэнэ зогсожо, сонхоо нээгээд, дүүрэн һарын толон доро хойто тэнгэри хаяалан халта-мүлтэ харлааша Мориной Дэлһэн гэгдэдэг холын хүтэл шэртэбэб (С. Доржиев); 2. наречи 1) дууһан, бүрин, хүсэд, дууһан гүйсэд (сполна, полностью, целиком, до отказа): Хүбүүнэйнгээ асарһан мүнгэн гааһан соо хатуу набша тамхияа дүүрэн шэглэбэ (Ц.-Д. Хамаев); Хэлэһэн үгынгѳѳ түлѳѳ дүүрэн харюусахаар хүлеэжэ байна (В. Гармаев); дүүрэн хэхэ а) дууһан хэхэ (делать в полной мере); б) амһартын сүлѳѳ зайе дууһан эзэлтэрынь юулэхэ (налить до полна): Айдай шэнэ саһашадаа бензин дүүрэн хэбэ, мотоор болон шухала-шухала оньһонуудыень тэдээндэ харуулба (С. Доржиев); дүүрэн хангаха хүсэд хангаха (полностью обеспечивать): Үбһэнэй тармалгада тон ганса морин тармууртай байна гээшэбди, тэрэмнай яабашье дүүрэн хангажа бирахагүй байна (Х. Намсараев); дүүрэн хэрэглэхэ дууһан, гүйсэд хэрэглэхэ (сполна использовать): Нютагайхидайнгаа туһалха гэһэн шиидхэбэриие алдахагүй, дүүрэн хэрэглэхэ гэжэ шиидээд: – … Байшангай модо отолжо, хорёогой һургааг бэлдээл һаа, бэшэ юумэн намда хэрэггүй! – гэжэрхибэ (Д. Эрдынеев); хоолой дүүрэн уйлаха бархирха, сурхирса бархиран ооглохо (плакать навзрыд, во весь голос): Гараараа нюураа бүтүүлээд, дала мүрѳѳ татабгануулан, тэрэ хоолой дүүрэн уйлаба (С. Доржиев); үдэр дүүрэн бүхэли үдэртѳѳ (весь день): Ошорхайтанай ажаһуудаг Агын аймагай Удаганта нютагһаа хойшоо һайн морёор үдэр дүүрэн гүйлгѳѳд байхада Яабланай суута шэлэнүүд эхилдэг юм (Д. Эрдынеев); һүни дүүрэн һүниие һэтэ (ночь напролёт): Эдихэ хоолоо огто мартан, һүниеэ дүүрэн хүдэлѳѳ (Б. Шойдоков); дэлхэй дүүрэн бүхы дэлхэйгээр, хаа хаанагүй (на весь свет): Һүүлэй һүүлдэ «Немецкэ фашистнуудай ниислэл Берлин унаа!» гэһэн мэдээсэл дэлхэй дүүрэн сууряатаба (Ц.-Ж. Жимбиев); гэрээр дүүрэн бүхы гэрээр таража, бүхы гэр эзэлэн (на весь дом): Энэ үедэ урагууд буужа, гэрээр дүүрэн золголдоон таалалдаан боложо эхилнэ (Х. Намсараев); 2) олон, ехэ (много, полно): Бадма абгайн урдуурхи олон сэргэдэ дүүрэн морид уяатай, газаагуурнь хүн зон һааргашалдана (Х. Намсараев); Тэрэнэй талаан болоходоо, Кончун-Сойбоной гуталай улын соорхойгоор дүүрэн шулуун орошоод, хүүргэ дээрэ гуталаа тайлажа байгаа һэн (Д. Батожабай); 3. хэлэгшын үүргээр хэрэгл. олон, тоо томшогүй, багтахаар бэшэ (полно, много): Инаг хоёрой бэе бэедээ хэлэхэ, хѳѳрэлдэхэ юумэн дүүрэн (Г.-Д. Дамбаев).