БУРЯАД

1. юум. н. монгол изагуурта нэгэ арад болохо буряадуудай түлѳѳлэгшэ, буряад хүн (бурят, бурятка): Буряадынь жолоогоо тайлажа, дугаагай гарьхаһаа хантарха һанаатай үльмы дээрээ үндэлзѳѳд абана (М. Осодоев); буряадууд, буряад зон Буряад Республикада, Эрхүүгэй можодо болон Байгалай үмэнэхи хизаарта ажаһуудаг уг зон, хахад миллион шахуу тоотой (буряты): Юрэнхыдѳѳ эндэхи ородууд болон буряадууд хэр угһаа хойшо хаяа хадхажа һууһан туладаа таһаршагүй һайн аха дүүнэр болоһоор үнинэй юм (Б. Мунгонов); Эртэ урдаһаа нааша буян хэшэгтэй, баян нютаг оронтой буряад зон малаа яажа үдхэхэеэ мэдэдэг лэ байха (Д.-Д. Дугаров); буряад-монгол (бурят-монгол): …Байгалһаа хүхэ дүлэ тэнгэри ѳѳдэ аhаан харбаhан / Бартаа болон оргилой оройдо даляа шууха / Бурхан Халдунай бүргэд. / Баряа нь наран hарада үлгѳѳтэй сүлѳѳтэ удам / Би – буряад монгол (Н. Сэмжид); 2. тэмд. н. буряадай, буряад зондо хабаатай (бурятский): Наранай харгын үзүүр буряад, / Жэлэй эрьесын хүрдэ буряад, / Арюухан Ононой эхин буряад, / Алан-гуа эжын түрхэм буряад! / Хун шубуунай хии морин буряад, / Хуһан сэргын һүлдэ буряад, / Баабай Саяанай орьёл буряад, / Байгал далайн сээл буряад! (Н. Сэмжид); Буряад, Буряад орон буряадай элинсэг хулинсагууд эртэ урда сагhаа хойшо Байгалые тойрон hуурижаhан түүхэтэй. Энэ нютагынь эртэ үедэ «Баргажан- Түхэм» гэжэ нэрлэгдэдэг, Ехэ Монгол Уласай бүридэлдэ ородог байhан. Энэ Уласай оршон байха үедэ, мүн hандарhан хойноньшье буряадай уг гарбалтанай элдэб бүлэгүүд Ара, Yбэр Монгол уруу ерэжэ ошожо байбашье, Байгал шадархи нютагуудые уг газарнай гэжэ тоолон, иишээ тэгүүлдэг байhан. 17-хи зуунай тэн багаар буряадуудай Орос гүрэнэй албатан боложо хилын хаагдахада, Буряад ороной газар дайда улам тодорхой шэнжэтэй болоhон. Ородой хасагууд энэ орониие «Братская землица», «Братские земли» гэжэ нэрлэдэг байhан. Октябриин хубисхал болотор тусгаар гүрэн эндэ байгаагүй (Бурятия): Нариихан гоёхон дуута гургалдай / Нарата һайхан Буряад ороной / Намаа сэсэг дамжан дамжан дууланал (Х. Намсараев); Буряад Республика совет үедэ Буряадай Автономито Совет Социалис Республика гэжэ нэрлэгдэдэг байhан, 1923 ондо байгуулагдаhан; 351 мянга гаран дүрбэлжэн километр газартай, 982 мянга гаран хүн зонтой (Республика Бурятия): Тиимэһээ 1992 оной июниин 10-да «Буряад Республикын арадуудай хэлэнүүд тухай» хуули абтажа, ород болон буряад хэлэнүүд тус республикын гүрэнэй хэлэнүүд гэжэ соносхогдоһон юм (Л. Шагдаров); буряад хэлэн 16–17-хи зуун жэл хүрэтэр нэгэн монгол хэлэнэй диалектнүүд байhан нютаг хэлэнүүд ниилэлдэн, гол түлэб Буряад ороной Оросой гүрэнэй бүридэлдэ ороhоной hүүлээр буряад арад үндэhэтэнэй хэлэн боложо бүрилдѳѳ; монгол, хальмаг хэлэнүүдтэй хамта гол монгол хэлэнүүд гэжэ тоологдодог (бурятский язык): Яахабши теэд, Жамсаран Галданович ород хэлэндэ тулюур һэн тула унаган буряад хэлэн дээрээ үгэ хэлэдэгээрээ аймаг хотоноороо суурханхай хүн ха юм даа (С. Цырендоржиев); буряад литературна хэлэн 1930-аад оной хоёрдохи хахадhаа эхилэн, хориин нютаг хэлэндэ, мүн түрүүн лата, hүүлээрнь ород алфавидта үндэhэлѳѳ. Тэрээнhээ урагша 13-hаа 20-хи зуун жэлэй эхин хүрэтэр нэгэн хуушан монгол хэлые монголшуудтай хамта хэрэглэжэ байгаа. Энэнь Буряад орондо нилээд ондоо шэнжэнүүдтэй боложо эхилбэшье, бэеэ дааhан амяараа литературна хэлэн болоогүй гэжэ олонхи монголшо эрдэмтэд тоолодог (бурятский литературный язык): Манай мэдээжэ эрдэмтэн Ц. Б. Цыдендамбаевай бэшэһээр, буряад литературна хэлэн үгын баялигайшье, грамматикыншье талаар нилээд номой шанартай хэлэн болонхой (Л. Шагдаров); буряад арад буряад угсаата зон, буряадууд (бурятский народ): Буряад арад хэдэн зуугаад жэлэй туршада гайхамшаг һайхан дуунуудые бии болгожо, сэдьхэлэй шэмэг болгон, баһа гунигаа тараан дуулажа ябаа (Н. Дамдинов); буряад арад үндэhэтэн 18–19-хи зуун жэлнүүдтэ бүрилдэhэн гэжэ тоологдодог; яряанай нэгэ хэлэнэй үндэhэ hуури бии болголгодо Баруун Буряадта эхирэд-булгадай, харин Зүүн Буряадта хориин нютаг хэлэнүүд гол үүргэ дүүргэhэн гэдэг; «h» абяан гэхэ мэтэ буряад хэлэнэй онсо шэнжэнүүд баруун диалектдэ түрүүн бии болоод, hүүлдэ зүүн буряадай хэлэндэ шэлжэhэн гэдэг. Тэрэшэлэн «буряад» гэhэн нэрэшье анханда баруун уг угсаатаниие тэмдэглэдэг байhанаа, амяараа арад боложо эхилхэдэнь, мүн хори, хонгоодор, сонгоол, сартуул, хамниган гэхэ мэтэ отог угсаатанда шэлжүүлэгдээ гэдэг (бурятская народность); буряад морин хүйтэн уларилда байжа дадаһан, шэрхи бэетэй, бэеэр набтаршаг, үбэлдѳѳ даахи ехээр ургадаг, бүхэли жэлээ шахуу бэлшэжэ хоолоо олодог монгол мориной нэгэ янза адууһан (бурятская лошадь, верховая, упряжная, а также мясо-молочная порода); буряад шарга далигүй үргэн шарга (бурятские сани, широкие и без отводов): Ташалантайхан боори уруу бүншүүлһээр уруудахадань, набтар буряад шаргань ондого-сондого нэшэгдэжэ, харгын захадахи хайнагтаһан саһа мүргѳѳд лэ абана (М. Осодоев).