БУРХАН

юум. н., будд. 1) хэрбээ бусад шажануудта хамаг бүгэдые зохёон байгуулдаг юртэмсын дээдын эзэн бии гэдэг hаань, буддын шажанда тиимэ эзэн үгы гэдэг байhан. Тиин «бурхан» гэжэ үгѳѳр хамаг бүхы будданар, бодисаданар болон идамууд гэхэ гү, али шажаниие хамгаалагшадые тэмдэглэдэг. Гэбэшье буддын шажанай элдэб урасхалнуудта Шигэмүүни, Абида, Вайрочана зэргын бурхадай али нэгые бүхы замби түбиие зонхилогшо, бурхадай дээдэ Бурхан, олон юрэ бусын гайхамшаг шэнжэтэй гэдэгшье hаань, энэнь бүгэдэндэ мэдэрэгдээгүй юм (бурхан, общее название персонажей буддизма: будд, бодхисаттв и идамов или стражей буддизма): Оршолонто дэлхэйдэ бурхан бии юм һаа, хайрлан үршѳѳгыш гэжэ зальбарха, мэдэхэ маани мэгзэмээшье уншаха хүм (Ц.-Д. Хамаев); гурбан сагай бурхан мүнѳѳ сагай бурхан Шигэмүүни, ерээдүй сагай бурхан Майдари, үнгэрhэн сагай бурхан Гашаб (боги трёх времён); 2) бурханай дүрсэ, зурамал, шудхамал, шабар, һиилэмэл г.м. (изображение бурхана, икона, статуэтка): Улаан гал болоһон дэлһэтэй морин дээрэ хоёр гартаа һэлмэ бариһан Яман-Дага бурханай урда шэрээтэ ерэжэ зогсобо (Д. Батожабай); бурханаа дэлгэхэ зурамал бурханууд айлда юрын үдэртэ эбхээтэй байдаг һаа, Сагаалганай, мүн бусадшье ехэ хуралнуудай үедэ дэлгэгдэжэ, гэрэй баруун хойто буланда үлгэгдэдэг (расставлять изображения бурханов): Бүхы Шэбэрэй айлнууд манайхин мэтэ бурхануудаа дэлгээн үлгэдэг, зула, хүжэ носоодог байгаа (Ц. Шагжин); 3) шаж. мүнѳѳнэй олон шажанда: ямаршье юумэнhээ дулдыдадаггүй, дээдэ зэргын ухаатай, хамаг бүхы талаар түгэс, илагдашагүй хүсэтэй ба дэлхэйе бии болгоод, тэрэнээ хүтэлбэрилжэ байдаг субстанци. Зариман хэлэхэдээ, «бурхан» гэжэ үгѳѳр имагтал буддын шажанай бурхадые тэмдэглэхэ гэдэгшье hаань, бүхы шажанай, тэрэ тоодо бѳѳ мүргэлэй дээдын шүтѳѳнүүдые энэ үгѳѳр лэ оршуулдаг заншал үргэнѳѳр дэлгэрэнхэй. Заримдаа «орос, грек бурхан» гэхэ мэтээр илгадаг, мүн «юртэмсын дээдэ эзэн» гэхэшье ушарнууд дайралдадаг (бог, божество): Yнэн алдартын шажанда бурханаа Троица (бурхан-эсэгэ, бурхан-хүбүүн ба бурхан-нангин hүлдэ), исламда – Аллах, иудаизмда – Яхве гэжэ нэрлэдэг; Хүгжэмэй ирагуу абяа шэнхинүүлхэеэ алтан арфа бариһан Аполлон бурханай бэе бэелээд ерэхэ (Ч. Цыдендамбаев); бурханиие буруушаадаг хүн бурханда этигэдэггүй, һүзэггүй хүн (атеист); бурхан шубуун оһо гулабхаа (голубь); (ай) бурхаан! ай, ай зайлуул! (о, боже!): Тиигээд аргааханаар аман соогоо дуугарба: – Ай, бурхан заяан, зайлуулаг, захалуулаг лээ! (Б. Мунгонов); бурхан үршѳѳг! бурхан үршѳѳг, боди һахиг! хүнэй найтаахада хэлэгдэдэг юрѳѳлэй үгэнүүд (будьте здоровы!): Басаган гүрѳѳһэн даха соо хоргодон, сэнтэшэһэн ута һорьмоһонуудаа эрбэгэнүүлэн найтаажархина. – Бурхан үршѳѳг! Ши дутуу эдэгээд ябана ёһотойш. Гэнтэ һэдэржэ бү орхи (Ц.-Ж. Жимбиев); бурхан дуугарба уу, буряад дуугарба уу барг. хүнһѳѳ һанагдаагүй юумэ дуулахадаа гайхажа хэлэдэг үгэ (выражение удивления от чьего-л. неожиданного высказывания): Жамсаран машинаа заhажа дууhахаа байнам гэхэдэнь бурхан дуугарба уу, буряад дуугарба уу гэжэ hанаабди; ◊ бурхандаа мордохо (гү, али ошохо) наһаа бараха, нүгшэхэ (умереть, скончаться): Юрэдѳѳ, бэриеэ хаража бурхандаа мордохо талаантай байгаа гээшэ гүб гэжэ, тэрэнээ хүлеэжэ ядан хэбтэһэнээ, дурд гэн, зали абаба (Ц.-Ж. Жимбиев); Бурхандаа ошохо болоһон аад, үшѳѳ хомхой һанаатайш (Б. Санжин).