БОЛГОХО

үйлэ ү. 1) хэхэ, бэелүүлхэ, бүтээхэ (делать каким-л.): Хоолойгоо хонгёо болгон, абяан дээрээ сэдьхэл зүрхэеэ нэмээжэ дууланабди (Ц. Шагжин); һайн болгохо һайжаруулаха (улучшать): Би лама ябаһанаа хара болоходоо энэ дэлхэйе хубилгаха, һайн болгохо хэрэг түргэдхэхэ гэжэл ажалда гараба гээшэб! (Д. Эрдынеев); холо болгохо холодхохо, саашалуулха, саашань түлхихэ (отдалять, отодвигать): Алхам бүхэмни намайе зонһоо ондоо тээшэнь абаашана, бүри холо болгоно (Д. Эрдынеев); хажуу тээшэнь болгохо зайсуулха (отодвигать в сторону): Бэшэ юумэнүүдээ хажуу тээшэнь болгоод, тиимэ зорилгоёо гол болгоод, урагшаал дабшаха заяатай байна бшууб (Ц. Цырендоржиев); ойро болгохо дүтэлүүлхэ, ойротуулха (приближать): Эрдэмтэ гарайнгаа хурга, эхин түрүүнээ обёорон хараһан шэнги, нюдэндѳѳ ойро болгоод, эрьюулжэ байжа хараба (Ч. Цыдендамбаев); хурдан болгохо түргэдхэхэ, хурдадхаха (ускорять); бэлэн болгохо бэлдэхэ, түхеэрхэ (готовить, подготавливать): «ТТ» пистоледээ гэрһээнь гаргажа, бэлэн болгоод, субынгаа хармаанда хэбэ (Б. Мунгонов); бараг болгохо а) эдэгээхэ, элүүржүүлхэ (вылечивать); б) заhаха, hайжаруулха (улучшать, исправлять); үбшэнгүй болгохо бэе гү, али нэгэн хубиинь мэдэрэл алдуулха (обезболивать); зѳѳлэн болгохо а) зѳѳлэрүүлхэ (делать мягким); б) шэлж. урин, дулаан, илдам болгохо (делать ласковым): Тиихэдэнь үбгэн шарайгаа зѳѳлэн болгожо, бага миһэлзэн: – Зай, яахаб тиигээд! (Х. Намсараев); нюдѳѳ зѳѳлэн болгохо уринаар, илдамаар хараха (ласково смотреть): Сухалдажа байһан ноён Дариима Доржиевнагай кабинедтэнь ороходо, нюдэеэ зѳѳлэн болгон уряангыгаар угтаба; нюдѳѳ ехэ болгохо нюдѳѳ бэлтылгэхэ, бэлсылгэхэ (округлять, выпучивать глаза от удивления и пр.): Нашан Бата нюдѳѳ ехэ болгожо, толгойгоо дохисогоон, зүбшѳѳһэнэй тэмдэг үзүүлэн, хамараа һарналзуулна (Х. Намсараев); мохоо болгохо мохооруулха (делать тупым); дуугай болгохо анирынь хатуулха (заставлять молчать): Эдэ хоёр хүнэй хамһахадань ядалдажа, үндэр наһатын үгэ хүүрые хорихо аргагүй хадаа, Сэрэнцүү үүри эхэнэрээ дуугай болгохо һанаатай дурадхаба (Ц.-Ж. Жимбиев); дуратай болгохо дурыень татуулха (вызывать любовь к кому-л., чему-л.): Хүбүүгээ малда дуратай болгожо байна гээшэ (Б. Мунгонов); гэртэй болгохо гэр барижа, абажа үгэхэ, жэшээнь, залуу бүлэдэ (предоставлять жильё); олон болгохо олошоруулха (преумножать, увеличивать количество): Тиигэжэ олон болго болгоһоор бүхы партийна эмхинүүдэй мэдээнүүд сууха үлеэһэндэл, хуу худал болошоо ха юм (Ц. Цырендоржиев); үгы болгохо а) усадхаха, һүнѳѳхэ, үгы хэхэ (уничтожать): Тэрээниие заабол барижа тушааха гү, али үгышье һаа али болохо аргаар үгы болгохо хэрэгтэй байна (Х. Намсараев); б) гээхэ, алдаха (терять): Шамайе үгы болгоод, бэдэржэ байгаа ёһотой (Г.-Д. Дамбаев); ондоо болгохо һэлгэхэ, хубилгаха (менять, изменять): Олон жэл соо тогтонижоһон юумэ ондоо болгохо гээшэ иимэ хүшэр юм гэжэ мэдэхэгүй ябаалби (Ц. Цырендоржиев); 2) томилхо, мэргэжэл, тушаал, ажал үүргэ даалгаха, ямар нэгэн шанарта оруулха (назначать, делать кого-л. кем-л., чем-л.): Парторгоёо түрүүлэгшэ болгохо гэхэдэшни, тэрэмнай арай залуу аад, дүршэл багатай хүн (Б. Мунгонов); Сергей Ринчинович хүбүүгээ заатагүй лётчик болгохо тухайгаа нүхэдтѳѳ хѳѳрэдэг, хүсэдэг бэлэй (С. Цырендоржиев); гэршэ болгохо гэршэлүүлхэ (выставлять свидетелем): Энэ хэрэгые мүрдэлгын болоходо шамайе гэршэ болгохоб гэнэ һэн (Д. Эрдынеев); зэмэтэн болгохо гэмнэхэ, зэмэ тохохо, зэмэлхэ (обвинять, делать виноватым): Намайел зэмэтэн болгохо һанаатай дуугаржа байна гээшэ аабза иихэдээ? (Б. Мунгонов); һамган болгохо һамга хэжэ абаха (жениться): Һаяар шамайе һамган болгожо, гэртээ абаашахаб (Ц. Шагжин); хүн болгохо үндылгэхэ, хүмүүжүүлхэ, хүл дээрэ бодхоохо, бэеынь олгохо (растить, воспитывать, доводить до самостоятельности): Хоёр эжынэр үри бэеэ хүн болгожо, тугал буруумнай мал болохо юм гү даа гэлсэн, бэе бэеынгээ һанаа сэдьхэл заһан һуугаад һэн (Ц.-Ж. Жимбиев); айл (гү, али гэр бүлэ) болгохо гэрлүүлхэ, һамга абуулха (женить): Үри бэеэ айл болгоод, нялсагар улаахан ашанараа тэбэрихэдээл, тэнгэридэ хүрэтэр баярлаха хүм (Б. Мунгонов); Тус тустаа хубиингаа жаргал олоошьегүй ябаа һаа, ганса нэгэеэ гэр бүлэ болгожо, түбхинүүлхэ хүсэлтэй байһанаа хѳѳрэлдэнэ (Ц.-Ж. Жимбиев); 3) хубилгаха (превращать что-л. во что-л.): Гурбадахи мориёо худалдажа, гурил, дабһан, тамхин, зуруул, саахар гэхэ мэтэ болгоо бэлэйбди (В. Гармаев); Хамаг олзоёо алта мүнгэн, хатуу эд болгоод, хадагалдаг һэн (Б. Санжин, Б. Дандарон); мяхан болгохо мал гаргаха, алаха (забивать на мясо): Тэдэнэр хүйтэнэй эхилхэлээр, гурбан мориёо алажа, мяхан болгоо (В. Гармаев); энеэдэ наадан болгохо шоглохо, наадажа хэлэхэ (превращать в шутку): Эдэ үгэнүүдые дуулахадаа, хѳѳрэлдѳѳгѳѳ энеэдэ наадан болгон, Шойдог хэлэнэ (Ц.-Ж. Жимбиев); ◊ хара уһан болгохо мүнгэ, зѳѳри мэтые архида һалгааха (пропивать); 4) ямар нэгэн юмэнэй түлѳѳ хэрэглэхэ (использовать в качестве чего-л.): Машинынгаа урда мостые домкрадаар үргѳѳд, доронь хоёр модон шүүрхэеэ тулга болгожо һуулгабад (Б. Мунгонов); 5) хубааха (делить): Тиигээд Моргон Харын дээрэнь һуугаад, дуратай газартаа хүрэжэ ошодог хэсыень хоёр хабтагар болгожо, дундуурнь хахалба ха (Ч. Цыдендамбаев); хоёр болгохо тэн, тэг дундуурынь хубааха (делить пополам): Энэнь пеэшэнэйнь хажуугаар хоёр болгожо хёосоор таһалһан, ехэшье бэшэ, жиирэй гэр байба (К. Цыденов); хэдэн бүлэг болгохо хэдэн бүлэгтэ хубааха (делить на несколько частей): Панышев отрядаа хэдэн бүлэг болгожо хубаагаад, тус бүхэндэнь тусхай маршрут, даабари үгэбэ (В. Гармаев); 6) бэлдэхэ, түхеэрхэ, шанаха, шараха, болбосоруулха (готовить, варить, жарить): Тиигэһээр ойлгоходонь, гэдэһэнииньшье үлдѳѳгүй, харин шараһан мяха, болгоһон бэшэ, хёрбоһолһон түүхэйшэг мяха эдихэ дураниинь хүрэшэбэ (З. Гомбожабай); шүүдэнгыгээр болгохо улаан шүүһэтэйгээр шанаха, дутуу болгохо (недоваривать мясо): Урданай зон мяха шүүдэнгыгээр болгоходо, бэедэ һайн гэжэ тоолодог һэн; хүсэд болгохо һайтар шанаха, шараха г.м. (хорошенько прожаривать, варить); 7) хүлеэхэ, хойшолуулха (ждать, переносить время совершения какого-л. действия): Нүхэд, манай байрлаһан зэмьеэдэ мүнѳѳ һүниндѳѳ яашье хүрэжэ шадахагүйбди. Тиимэ хадань энэ багта гал түлеэд, үглѳѳгүүр болгоё (Б. Санжин, Б. Дандарон); үдэшэ болгохо үдэшэ хүлеэхэ (дождаться вечера): Үдэшэ болгоод, маанадаараа ошоно аабзаш, – гэжэ Бүтэдмаагай хэлэхэдэнь зүбшѳѳгѳѳд, үдэшэ болотор эндээ байшоо һэн (Б. Мунгонов); 8) ямар нэгэн үйлэ дүүргэхынь зүбшѳѳхэ, зүбшѳѳрхэ, баадхаха (позволять, разрешать, заставлять делать что-л.): «Хүүхэмни, хаана ошохо юмши, манайда хононо бэзэш» гэжэ гэртээ хонуулха болгооб (Д.-Д. Дугаров); Эдэ хоёрые саашань абаашаад, үнэниие хэлэдэг болгожо һургыт (Ц. Шагжин).