БЭРХЭ I

тэмд. н. 1) дүйтэй, шадамар, бэлигтэй, солбон, эрхим, һайн (опытный, умелый, искусный, способный, ловкий, отличный, лучший, очень хороший): Мүн хүнэй нюур шарай харадаггүй, ямаршье яһатан, хэншье хадань тоомжотой уринаар хандадаг зантайһаа гадна бэрхэ дипломат байһан юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); бэрхэ эмшэн эрхим, дүйтэй эмшэн (опытный врач): Хэрбээ үхэхэ табисууртай юм һаань, арбаншье бэрхэ эмшэд хүниие абаржа шадахагүй бэзэ (Ч. Цыдендамбаев); бэрхэ ангуушан дүйтэй, эрхим, урагшатай, олзотой ангуушан (отличный охотник): – Шамһаа байха бэрхэ бэрхэ ангуушад баабгайда барюулжа байгша, дуулагшагүй юм аалши?! (С. Доржиев); бэрхэ һурагшад эрхим һурагшад, номдоо һайн һурадаг хүүгэд (лучшие ученики): Һуралсалай жэлэй түгэсэһэнтэй дашарамдуулан бэрхэ һурагшадта грамотанууд барюулагдаба; анханай бэрхэ түрэлхиин бэлигтэй, юушье хэжэ шадаха (способный с рождения); бэрхэ хүбүүн (гү, али хүн, эрэ) шуран, шадамар, юушье хэжэ шадаха хүбүүн (молодец, молодчина): Эжытэйнь хамта хүдэлдэг тэндэхи хүнүүд бултадаа Андрейкые бэрхэ хүбүүн гэжэ магтадаг, ѳѳгшѳѳдэг (Ц. Шагжин); бэрхэ эхэнэр шадамар, ажалша эхэнэр (молодчина – о женщине): Эндэ яһалал һайхан, зулгы, бэрхэ эхэнэрнүүд бии ха юм (Ц.-Ж. Жимбиев); эрэ бэрхэ һүрхэй, эрхим эрэ (молодец); бэрхэ хүн юумэ хэхэдээ шадамар, юушье хэжэ шадаха, үгышье һаа ямар нэгэн юумэ хэхэдээ тусгаар дүйтэй (умелец, искусник): – Бишни сомоо нюруулхадаа гайгүй бэрхэ хүн байхаб (С. Ангабаев); асада бэрхэ үбһэ асалжа хаяхадаа һайн, дүрэтэй (умелый в подбрасывании сена на зарод): – Би залуудаа асада бэрхэ гүүлэжэ, суутай ябаһан хүн гээшэб (Х. Намсараев;) бэрхэ хэлэн үгын нѳѳсын талаар, найруулгын талаар нугархай, һайн хэлэн (богатый, выразительный язык); үргэндэ бэрхэ дуугарха дуратай, хэлэрхүү, хэлэ амандаа шуналтай (говорливый, разговорчивый, болтливый): Шогууша, үргэндэ бэрхэ үбгэн Доржо тээшэ сэхэ хараад, нариихан хоолойгоор харюу … гэбэ (Ч. Цыдендамбаев); харилсаанда бэрхэ нюурамгай, харилсаанда шадамар (коммуникабельный): Худалдаа наймаа эрхилдэг менеджернүүд илангаяа харилсаанда бэрхэ байха ёhотой; эдихэдээ бэрхэ эдеэндэ һайн, ехээр эдидэг (обжористый, прожорливый): Эдихэдээ бэрхэ зарим хүнүүд шүлэнэй бага боложо байһые таагаад, нэмэри шүлэ аягадаа хүүлэжэ абаха һанаатай, түргэ түргэн һоронод… (Д. Батожабай); ◊ бэрхэ түрэхэ барг. олон юумэ хэжэ үрдихэ (многое успеть сделать за день): Би мүнѳѳдэр ехэ бэрхэ түрэжэ, гэрэйнгээ сонходоо хуу угаабаб; 2) түнх. гашуун, үдхэн (густой): бэрхэ сай; ○ ажалша, бушуу, бэлигтэй, нарин, һонор, һүбэлгэн, шадамар, шударгы, шуран гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. наречи 1) һайнаар, шадамараар, дүйтэйгээр, эрхимээр (отлично, очень хорошо); бэрхэ уншаха тордиһогүйгѳѳр, алдуугүйгѳѳр уншаха (хорошо читать); бэрхэ тамарха хурдаар, һайнаар тамарха (отлично плавать); 2) тииһээ тиитэрээ, яагаа һайн юм, яажа, хаһа дээрэнь хэлэхэдэ (хорошо, кстати): Барһамни намдаа туһалба хаям даа, яагаа бэрхэ ямар хуби талаангаар уулзаба гээшэбиб (Х. Намсараев); 3. юум. н. 1) шадамар, шадаха хүн, мэргэн хүн (мастер, мастак): Хоёр бэрхэшүүл нэгэ газарта багтадаггүй гэжэ хэлсэдэг (Д. Эрдынеев); 2) эрхим шалгарагша (отличник); 3) шадабари, дүй, арга шадал, оно оншо (способность, умение, ловкость): Үгы даа, ѳѳрѳѳ ѳѳрынгѳѳ бэрхэдэ баян болоол юм бэзэ (Д. Батожабай); бүтүүе тааха, бэрхые ойлгохо һонор, сэсэн ухаатай байха (угадывать скрытое, понимать трудное).