БАРИХА

үйлэ ү. 1) гартаа юумэ байлгаха (держать в руках, брать в руки): Уданшьегүй Жаргал сагаахан платияа үмдѳѳд, сүүмхэеэ барижа, Дондог дарханайхи тээшэ ябажархиба (Д. Эрдынеев); барижа үзэхэ ойронь хүрэхэ (дотрагиваться): Долгормаагай духыень барижа үзэхэдэ, тэрэнь галаар шатажа байба (А. Ангархаев); гартаа бүхѳѳр бариха гартаа шангаар адхаха (крепко держать в руках): Тиимэл хадань таряашадаа, ѳѳһэдынгѳѳ тулгуурые гартаа бүхѳѳр бариха ёһотойбди (Ч. Цыдендамбаев); гар бариха гар адхаха, бажууха (пожимать руку): Амаршалая! – гэжэ түрүүлэгшэ баяртайгаар дуугараад, стол дээгүүрээ үндыжэ, Бүтэдмаа Базарсадаевнагай гар бариба (Б. Мунгонов); һудал бариха һудалай сохисоор үбшэ таниха (щупать пульс); яһа бариха нүгшэһэн хүнэй бэедэ гар хүрэхэ (дотрагиваться до тела покойного): Ламанууд үхэр жэлтэй хүндэ яһа барихагүй гэжэ хэлээ; барижа ерэхэ асарха, асаржа ерэхэ (приносить): Ханда хүгшэн барижа ерэһэн аяга соогоо һү эюулбэ (В. Гармаев); бэлэн бариха бэлдээд байха (держать наготове): Насаг hэр-мэр гээд, бүдүүн шэнэhэнэй саана хорожо, пистоледээ бэлэн бариба (Г.-Д. Дамбаев); 2) шүүрэхэ, абаха, шүүрэн абаха, тодохо; тушааха, байлгаха, тогтоохо, хааха, сүлѳѳ хаһаха (хватать, брать, ловить; арестовывать, задерживать): Тэдэнь моридой хорёо соо ороод, эгээ таргыень бугуулидажа баряа ха юм (М. Осодоев); Нээрээшье, Баданиие бариха гэһэн Овчинниковай даабаритай Шонын отряд Жарантайн хүршэ хотондо ерэһэн байгаа (Б. Санжин, Б. Дандарон); хамсыһаа бариха хамсыһаа шүүрэхэ (хватать за рукав): Рэнчэн ойронь байһан хадаа хамсыһаань барижа үрдибэ (А. Ангархаев); балшыса бариха хэн нэгэнэй гэм хэжэ байхыень элирүүлхэ (поймать с поличным): Теэд балшыса баряагүй һэн хойноо юу оложо эдихэб даа? (Б. Мунгонов); амидыгаар бариха алангүйгѳѳр абаха (брать живым): Иимэ шулуун хэрэм соо һууһан дайсаниие амидыгаар барихаһаа байтагай, тэрээндэ дүтэлжэ ошохонь хэлсээтэйхэн даа (Б. Мунгонов); ан бариха ан гүрѳѳһэ гартаа оруулха (ловить зверей): Энэ ан бариха аза талаангаа бэдэржэ, ангуушад алас холые зоридог, булганай мүр дээрэ элдэб аюул үзэгдэдэг бэлэй (Д.-Д. Дугаров); загаһа бариха загаһашалха (ловить рыбу, рыбачить): Теэд загаһа барихын тулада таршаа, хорхой хэрэгтэй ха юм (Б. Мунгонов); 3) тэсэхэ, арсаха, табихагүй (сдерживать, удерживать): Тиихэдэмни Таня нюдѳѳ түргэ түргэн сабшалан, уйладаһаяа барижа ядан, түр зуура уруу дуруу зогсобо (Ч. Цыдендамбаев); бэеэ бариха номгон байха, ямар нэгэн юумэндэ оролсохогүй (держаться, сдерживать себя, сохранять самообладание): Хүбүүн модон доро һуужа, бэеэ барин, аалихан уйлаба (С. Доржиев); энеэдэ бариха энеэдэ дараха, энеэнгүй тэсэхэ (сдерживать смех): Мүн Дагбашье энеэдээ барижа шадабагүй, ташаганаса энеэжэ оробо (Ц. Шагжин); сухалаа бариха уур сухалаа дараха (сдерживать гнев, раздражение): – Теэд яаха байгаа хүнбиб? – гэжэ Сэрээтэр сухалаа барижа ядангяар асууба (К. Цыденов); амаяа (гү, али хэлэеэ) бариха хамаагүй юумэ хэлэхэгүй, дуугай байха (держать язык за зубами, прикусить язык): Амаяа барижа шадахагүй һаа, архи ууха ямар хашалан байнаб! (Ч. Цыдендамбаев); «Ондоо юун байхаб!» – гэжэрхин алдаад, үбгэжѳѳл хэлэеэ бариба (С. Цырендоржиев); бэеэ сэхэ бариха бүгдыхэгүй, гадайха (держаться прямо): Айлшадай таһалга соохи хатуу аад, яла сала һууринууд дээрэ бэеэ сэхэ барин һуужа, хѳѳрэлдѳѳ эхилбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); хүйтэ бариха хүйтэ оруулхагүй (сдерживать холод): Дааража эхилбэб. Холхиндог гутал хүйтэ бариха һэн гү? (С. Цырендоржиев); 4) юумэ хүргэхэ, гардуулха, үгэхэ (подносить, подавать): Хутармаан хүндэтэ ёһоор баатарай малгай үмдэхүүлжэ, һэлмээ Баяртаа барина (Г. Цыдынжапов); духаряа бариха архи гардуулха (подносить чарку): Бадмын хара һамган сай аягалжа, табаг табяад, духаряа барижа эхилнэ (Х. Намсараев); тѳѳлэй бариха хуухалаад шанаһан хониной тархи хүндын тэмдэг болгон табиха, эдюулхэ (подносить голову барана): Эгээ хүндэтэй айлшанда тѳѳлэй баридаг заншал бии ха юм (Г.-Д. Дамбаев); бэлэг бариха бэлэг үргэхэ, үгэхэ, бэлэглэхэ (подносить подарок): Бадан Абжаа-удаган хоёрой бэлэг барихаяа асарһан булган дэгэлээ дэлгээхэдэнь, Тасха дээрэнь бутархай шэжэр алта үбэнүүлбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); зарга (гү, али гомдол) бариха хуули болон сүүдэй хэрэгтэ гуйлга мэдүүлхэ (подавать жалобу): Үгы даа, тиибэ яабашье һаа, абаашаһан тээшэнь ошоод, зарга бариха газартань заргалдаад лэ һалаха ёһотой байгаа (З. Гомбожабай); Тиихэдэнь Эрлиг хаан огторгойдо гараад, Эсэгэ Малаан тэнгэридэ гомдол барижа, Моргон Харые хэһээгыт гэбэ ха (Ч. Цыдендамбаев); 5) абаха; ууха (принимать; выпивать): – Үсэгэлдэр ноёдоороо бага сага баряа һэм… (С. Цырендоржиев); эдеэ (гү, али хоол) бариха эдеэ хоол эдихэ, ууха, хүртэхэ (принимать пищу): Үдэшын эдеэ барижа һуутараа, Цыден-Жаб Дэлгэрэй мүрые альгадаба (В. Гармаев); Найрай зон эдеэ хоол бариһан гэртэ орожо, хоол барихаһаа гадна, амтан умдан айрагаар аманайнгаа ангаа гарганад (Б. Шойдоков); архи бариха архи ууха (выпивать): Хоёр жэл болоо ха, аймагай түбтэ болоһон малшадай зүблѳѳндэ хабаадагшадые столово соо абаашажа хооллуулаа, бага зэргэ архи баряа һэн (Д.-Д. Дугаров); сай бариха сай ууха (отведать чаю): Манайдаа ошожо, Ханда бидэ хоёрой сай бариит даа! (Д. Эрдынеев); нойр бариха дээдэ унтаха, нойрсохо (спать, почивать): – Зай, Буда Гомбоевич, һайн нойр бариба гээшэ гүт? (Ц. Шагжин); 6) дагаха, дэмжэхэ (придерживаться): Би баһал манай хүндэтэ ректор Николай Ивановичай талые барихаб (Ч. Цыдендамбаев); зүг бариха нэгэл тээшэ ябаха (держать направление): Манай Цэрэнпил эгээл энэ зузаан ой хүбшын гүнзэгы дундуур сэхэ зүүн зүгые таамаг барижа, зориһон байгаа (Х. Намсараев); шалтаг бариха бэеэ шалтаха (отговариваться): Гэпэлмаагай гэртэ орыт гэжэ урихадань, хожом ябуужаб даа, эсээб гэжэ шалтаг баряад тараба (Ц.-Д. Хамаев); 7) хүтэлбэрилхэ, ударидаха; хэрэглэхэ, ашаглаха (управлять, распоряжаться; пользоваться): Манай хүгшѳѳ гэрэйнгээ ажалые барина ха юм (Ц.-Ж. Жимбиев); Эсэгынгээ ѳѳрѳѳ барихаяа гамнадаг хутагын мохотор талхижа, Доржо томо гэдэг номо дархална (Ч. Цыдендамбаев); зарасанарые бариха зарасатай байха (держать прислугу): Хэдышье зарасанарые барижа байхаар ха юмта (Ч. Цыдендамбаев); мал бариха мал тэжээхэ, маллаха (разводить скот): Томо һайн үүлтэрэй мал бариха, айл бүхэн дулаан модон гэртэй болохо ушартай гэжэ заана (Ч. Цыдендамбаев); мүнгэ бариха мүнгэ хэрэглэхэ, мунгэтэй байха (распоряжаться деньгами): Тиихэдэ Лодой түрүүшынхиеэ ехэ мүнгэ барижа үзѳѳ бэлэй (Д. Эрдынеев); наринаар бариха нарин нягтаар хандаха (аккуратно обращаться с чем-л.): – Энэ номоо наринаар баригты, бү хахалагты (Ч. Цыдендамбаев); 8) ямар нэгэн ажал үйлэ хэхэ (делать что-л.); һүхэ бариха һүхѳѳр хүдэлхэ, дарханай ажал хэхэ (работать топором): Адуунһаа гараа хадаа һүхэеэ баряа һаамни дээрэ гээбы даа! (Д. Эрдынеев); тогоо бариха эдеэ шанаха (готовить еду): Түргэн, шуумар, тогоо барихадаа бэрхэ хэды һамгадые Халсагайн Сандантайгаар урижа ерүүлбэ (Д. Эрдынеев); хилээмэ бариха хилээмэ хэхэ, болгохо (стряпать хлеб): Гал түлихэ, сай шанаха, хилээмэ бариха гэхэ мэтын юумэ хэжэ эхилбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); утаһа зүү бариха юумэ оёхо (заниматься шитьём, шить): Энээхэн басаганай утаһа, зүү бариһан гарые, хургые харыт (Ч. Цыдендамбаев); шалгалтаяа бариха шалгалта үгэхэ (держать испытания, сдавать экзамен): – Зай, нүхэр, шалгалтаяа һайнаар барижа шадабаш (В. Гармаев); хэрэг бариха хэрэг ябуулха (заниматься делом, вести дело): Үбгэн аба бидэ хоёр энэ хэрэг барижа байһан юмди даа (Ц.-Ж. Жимбиев); наада бариха наадалха, шоглохо (подтрунивать, иронизировать, насмехаться): Гасаалхаш гэхэдээ, хайшан гэжэ гасаалха байнаш, наада бариха гүш, иимэ тиимэш гэжэ байжа энеэхэ гүш? (Ц.-Д. Хамаев); дуу бариха дуулаха (петь): Урахан хоолойтой хүүхэдни, Угтамжын дуу бариит! Уян бэетэй хүбүүдни, Уран зѳѳлѳѳр наадыт! (Г. Цыдынжапов); жээрэб бариха жээрэб татаха (тянуть жребий): Тиигэжэ эбээ таһаржа байхагүйн түлѳѳ жээрэб баряад үзэелши! (Ц.-Ж. Жимбиев); 9) юумэ бодхоохо, бүтээхэ, табиха (строить, ставить): Яһала оролдожо бариһан гэрынь нэгэл тиимэ хүйтэншэгѳѳр, татасагүйгѳѳр һүниин харанхыда һүүдэлзэн харагдаха юм (М. Осодоев); 10) гаргаха, ами таһалха (резать, колоть, закалывать): Мүнѳѳдэр эрье хонёо бариха гэжэ байна; 11) эльбэхэ, нидхэрхэ; яһа эльбэжэ үедэнь, байрадань оруулха (массировать; вправлять кость): Тиигээд шархирха шалахадань, тэдэнээ ѳѳрѳѳ эльбэн, барин, бажуун хэбтэнэ (Ц.-Ж. Жимбиев); булгарһан гар бариха булгарһан гар байрадань оруулха (вправлять вывихнутую руку); 12) багадаха, барюу байха, хабшаха (быть малым, тесным, узким): Нёдондо абаһан гуталынь баридаг болоо.