БҮТҮҮ

1. тэмд. н. 1) алишье талаһаа хаалтатай, бүглүү, бүглѳѳтэй, таһархай (закрытый со всех сторон, закупоренный, глухой, замкнутый, не имеющий выхода): Уданшьегүй бүтүү кузовтай полуторка хамтаралайнь захиргаанай байшангай газаа ерэжэ зогсобо (Б. Шойдоков); Үглѳѳдэрнь, нара бүтүү байхада, саг хэмээ нэгэшье алдадаггүй хонхо наярхай буужа эхилбэ (Х. Намсараев); бүтүү бүглүү амяараа, таһархай (глухой, уединённый): Мүнѳѳ энэ бүтүү бүглүү газарта хитад сайгаар дутаагүймнай болоо (А. Ангархаев); бүтүү бүгшэм ааяма халуун, бүглүү (душный): Чэмэд хутагаа шангаар адхаад, бүтүү бүгшэм нүхэн руу мүлхижэ оробо (Д.-Д. Дугаров); бүтүү тэргэ бүрхѳѳгтэй тэргэ (крытая телега, кибитка): Бүтүү тэргэ дээрэхи басаган булай муухайгаар хашхараад, гэртэм табигты гэжэ гуйн һагад бархирна (М. Осодоев); бүтүү жолоо хазаарай хоёр сахаригуудта уягдаһан жолоо (поводья, оба конца которых прикреплены к удилам); бүтүү гүльмэ үргэн амһартай тулам шэнги түхэлтэй гүльмэ, губшуур (намёт, глухая сеть); бүтүү шарха бүтүүгээр гэмтэлгэ (контузия); бѳѳрэ бүтүү хонин аргагүй тарган хонин, бѳѳрынгѳѳ ѳѳхэн дороһоонь харагдахаа болитор таргалһан овца с заплывшими от жира почками): Бүтүү хара һахалайнь забһараар (С. Цырендоржиев); бүтүү туруутан амит. асатадаггүй, урдаа ганса үргэн хургатай туруутай амитад, тэрэ тоодо, морид оролсодог (непарнокопытные); 2) үдхэн, гарахын аргагүй, гарашагүй, үргэлжэ (густой, сплошной, непроглядный, непроходимый): Харин һүниин тэнгһээ эхилээд һалхилжа, үглѳѳгүүр тээшэ нюдэ хараха зайгүй бүтүү сагаан саһаар бордоһолбо (К. Цыденов); бүтүү (хара) манан юумэ харагдахаар бэшэ үдхэн манан (густой туман): Уларил һайжарха янзагүй: саһан үшѳѳл бургаһаар, хойто шэлэ бүтүү манатай (Д.-Д. Дугаров); Доржоһоо али бүгэдые халхалжа байһан бүтүү хара маные эрдэмэй гэрэлтэ наран улам шэнгэрүүлэн толорно (Ч. Цыдендамбаев); бүтүү балай шэб харанхы, нюдэ алдама харанхы (непроглядная тьма): Бүрхэг шуургата һүни, бүтүү балай, урдаа арбан алхам байһан гэршье харахаар бэшэ (Ц. Дон); бүтүү бургааһан гулдиржа гарашагүй үдхэн, бүтүү ургаһан бургааһан (непролазные кусты): Үбгэниие мэдээгээ табитарынь сохёод, һалгаагааб гээд, бүтүү бургааһан соо нюужархиһан байгаа (Б. Шойдоков); бүтүү хара һахал үргэлжэ хара һахал (окладистая борода): Тэрэнэй … бүтүү хара һахалайнь забһараар шүдэнэйнь шунахай муухайгаар ирзагад гэхые Шобоодой хүдэһэн хүнжэлэйнгѳѳ халсархай нүхѳѳр обёорбо (С. Цырендоржиев); 3) далда, нюуса (скрытый, тайный); бүтүү зүрилдѳѳн далда дурагүйсэлдэлгэ, тэмсэлдээн (скрытая вражда): Мүнѳѳ Бабуудай Шулуун хоёрой хоорондо нэгэ бүтүү зүрилдѳѳнэй байһые таана (Д. Эрдынеев); 4) үгэ дуугүй, аниргүй, дуугай (молчаливый): Шамһаа һуранагүйб, бүтүү бай!; бүтүү дуугай үгэ дуугүй, аниргүй (молчаливый): Теэд басаган хүбүүн хоёр бүтүү дуугай болон алхална (Ц.-Ж. Жимбиев); 5) монгол литээр сагаалганай урдахи хоногой, үнгэржэ байһан жэлэй һүүлшын (последний по лунному календарю, букв. закрытый, так как в последнюю ночь старого года луны не видно на небе): Мүнѳѳ бүтүү һүни гүб даа (Ц. Цырендоржиев); бүтүү үдэр будд. гэрээ сэбэрлээд, тахилаа hэргээгээд, бурхандаа зула бадараадаг, эдеэнэй дээжэ урдань табидаг. Бурхандаа мүргэжэ нүгэлѳѳ наманшалхадаа, миин hүгэдэжэ гү, али hунажа мүргэдэг байгаа. Элдэб hайн мяхан болон сагаан эдеэгээ садатараа эдихэ, архи дарhа уунгүйгѳѳр хүхюутэй дулааханаар зугаалалдажа, гэрээ hайхан уур амисхалтай болгохые оролдодог байгаа (последний перед белым месяцем день); 2. юум. н. 1) сүй, хүшэлтын суурга үлгэдэг гарьхашуу хуби (пробой): шэбхын бүтүү; 2) хубсаһанай захын дотор талада оёгдоһон түдүүли, тэрээнһээнь барижа хадааһан мэтын юумэндэ үлгэдэг (вешалка); 3. наречи 1) далда нюусаар (скрытно, незаметно): Баһа тохоногоороо бүтүү түлхилсэн, ши хэлэ гэһэн тэмдэг үгэлсэнэ хэбэртэй… (Х. Намсараев); бүтүү доохонуур далдаар, нюусаар (скрытно, неприметно): Тиихэдэнь хүн зон бүтүү доохонуур шоглон наадалан, «хадааһан» гэжэ ара нэрэтэй болгоо юм (Ц.-Ж. Жимбиев); 2) дуугай, юумэ хэлэнгүй, абяагүйгѳѳр, һанаандаа, ѳѳр соогоо, досоогоо, ѳѳртѳѳ (молча, про себя): Зариманиинь хаанаһаа яагаад ерэбэ гээшэб гэжэ бүтүү гайхаһан янзатай, һэжэг түрэн, дуугай байна (Ц. Дон); Түрүүлэгшэ энэмнай мүртэй ажал болохонь ха гэжэ бүтүү зосоогоо һанана (Х. Намсараев); 3) ехээр, тон шангаар (сильно, совсем, очень): Бүтүү баяртай нюураар тэдэниие нэгэ нэгээр хараһанай һүүлдэ: – Яагаа уран дархан үхибүүд гээшэбта (Х. Намсараев).